Iqtisodiyot” kafedrasi “mikroiqtisodiyot makroiqtisodiyot” fanidan Mavzu: Monopol bozorlar va ularning xususiyatlari

2. Sof monopoliya va monopolistik raqobat bozorlari.
Hozirgi zamon rivojlangan bozori – bunda davlat ham bozor ishtirokchisi bo’lib, bozor ancha tartiblashtiriladi va boshqariladi, turli xil birjalar va boshqa oldi-sotdi jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar rivojlangan bo’ladi, raqobat kurashlari aholining tabaqalashuvi yumshatilib, ularning daromadlari darajasi o’rtasidagi farqlar kamayadi.
Iste’mol tovarlari bozori va resurslar bozori hamda bozor subyektlari o’rtasida resurslar, mahsulot va daromadlar harakati. Bozor hududiy jihatdan ham turlicha bo’lishi mumkin. Bular mahalliy bozorlar (Toshkent bozori, Samarqand bozori, Urgut bozori, London bozori, Nyu-York bozori, Pekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar (O’zbekiston bozori, Rossiya bozori, Ukraina bozori, Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va boshqalar); hududiy bozorlar (Markaziy Osiyo yoki Osiyo bozori, G’arbiy Yevropa bozori) va nihoyat jahon bozori. Bozorning barcha subyektlari o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar iste’mol tovarlari va resurslar bozori orqali ancha to’liq va yorqin nomoyon bo’ladi. Shu sababli bozorning ikki turi va uning subyektlari o’rtasida amalga oshiriladigan oldi-sotdi bitimlarining ko’rgazmali tavsifini keltiramiz.
Rasmda ko’rib turganingizdek bozorning turli asnolarda bog’liqligi keltirilgan.
Bozor iqtisodiyoti va uning umumiy tasnifi.
Kishilik jamiyati taraqqiyoti bozor iqtisodiyotini umuminsoniy iqtisodiyot ekanligini ko’rsatdi. Bozor iqtisodiyoti ko’p asrlardan buyon mavjud bo’lib, taraqqiyotning xozirgi bosqichidagina umuminsoniy qadtiyat darajasiga ko’tarildi. Bozor iqtisodiyoti o’z rivojlanishida quyidagi bosqichlarni bosib o’tdi.
1. Bozor munosabatlari qatnashchilarining miqdori cheklanmagan, ular o’rtasida erkin raqobat kurashi mavjud.
2. Jamiyatning barcha a’zolari xoxlagan xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanishlari mumkin.
3. Ishlab chiqarish omillarining yuqori darajada safarbarlik imkoniyati mavjudligi : kapitalning ko’chib yurishiga to’sqinliklar yo’q.
4.Bozordagi o’zgarishlar to’g’risidagi axborotlarni olish imkoniyatining kattaligi.
5.Bir turdagi tovarlarning absalyut darajada o’xshashligi (savdo markasi yo’q).
6.Monopoliyalar yo’q, bozorga, uning faoliyatiga davlat aralashmaydi.
7.Noma’lum bozor uchun ko’r-ko’rona ravishda tovar ishlab chiqarish, ularning sotilish-sotilmasligi noma’lumligi.
8.U o’z navbatida iqtisodiyotni qiyinchiliklarga, iqtisodiy tanglik va buxronlar, iqtisodiy talafotlar orqali rivojlanishiga olib keladi.
9.Yakka, individual xususiy mulkning xukmron bo’lishi, mulkning ozchilik qo’lida to’lanishi, natijasida:
a) Odamlarni o’ta boy va o’ta kambag’al tabaqalarga ajralishiga olib keladi;
b) G’irrom raqobat olib borish uchun muxit yaratadi.
Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotida davlat kutilmaganda yuz beradigan tangliklarni yumshatish uchun chora-tadbirlar belgilash orqali ta’sir ko’rsatadi. Albatta, bu chora-tadbirlar xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyat erkinligini, ijodiy mehnat va tashabbuskorlikni cheklashga olib kelmasligi kerak.
Sivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotining ham o’ziga xos belgilari bor:
1.Xususiy mulk bilan bir qatorda boshqa mulk shakllari xam mavjud bo’ladi.
2.Ishlab chiqarish bozor talabini xisobga olgan xolda olib boriladi. Marketing muhim ro’l o’ynaydi. Noma’lumlik kamayadi.
3.Xalol raqobat asosiy o’ringa chiqadi, uning madaniy usullari qo’llaniladi.
4.Iqtisodiyot subyektlari o’rtasida uzoq davrga mo’ljallangan doimiy a’loqalar, o’zaro manfaatli sherikchilik munosabatlari qaror topadi.
5.Davlat iqtisodiy xayotga aralashib, iqtisodiyotni tartiblashda qatnashishi tufayli chuqur iqtisodiy tangliklar yuz bermaydi. Agarda ular yuz bersa xam undan tezda chiqib ketish chora-tadbirlari belgilanadi.
6.Iqtisodiyot yuksak darajaga erishganda jamiyat boy bo’ladi, shuning uchun tadbirkorlar faqat boy bo’lish uchun emas, balki obro’-e’tibor qozonish, xurmatga sazovar bo’lish uchun xam xarakat qiladilar.
7.Iqtisodiyot ijtimoiy yo’naltirilgan, kambag’allarga yordam berish, ommaviy farovonlikni ta’minlashga qaratilgan bo’ladi.
8.Odamlarning iqtisodiy tabaqalanishi cheklanadi. Jamiyatda o’ziga to’q o’rta xol axoli asosiy qatlamni tashkil qiladi.
Sof monopoliya Ba'zida bozorda iste'molchilar sohasidagi vaziyat yuzaga keladi yangi kompaniyao'xshashligi bo'lmagan yangi yaratilgan mahsulotni taklif qilish. Bu sof monopoliya. Bunday holatlarga misollar hozirgi kunda juda kam. Bugungi kunda bu hodisa juda kam uchraydi. Ko'pincha bir nechta kompaniyalar birdaniga raqobatlashadilar. Hozirgi vaqtda, qoida tariqasida, faqat davlat ko'magi bilan sof monopoliya mavjud bo'lishi mumkin. Bunday holda, misollar faqat o'z mahsulotlarini mahalliy bozorlarda taklif qiladigan korxonalar uchun keltirilishi mumkin. Ularning eng soddasi shundaki, kompaniya o'z narxini xaridorlarga aytganda. Biroq, sof monopoliyalarning xizmatlari yoki tovarlari narxi davlat nazorati ostida bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, bunday xo'jalik yurituvchi subyektlar boshqa qonun hujjatlariga binoan boshqa sotuvchilar tomonidan ularning faoliyat doirasiga kirishdan himoya qilinadi. Sof monopoliyaning odatiy misoli - alyuminiy kompaniyasi (AQSh) faoliyati. 1945 yilda ushbu kompaniya Amerikada boksit ishlab chiqarishni to'liq nazorat qildi. Bu alyuminiy ishlab chiqarish uchun asosiy xom ashyo. Rossiyadagi sof monopoliyaning yorqin namunasi - aholi punktlarini elektr energiyasi va gaz bilan ta'minlash bo'yicha mahalliy kompaniyalar. Bundan tashqari, bu suv ta'minoti tarmoqlarini o'z ichiga olgan kompaniyalar. Kommunal xizmatlar eng ko'p yaxshi misollar butun dunyo bo'ylab bunday tadbirkorlik sub'ektlari. Sof monopoliyadeyilganda, mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda yagona bir firmaning faoliyati tushuniladi. Yakka o‘zi hukmron firma ish-lab chiqargan tovarlar noyob hisoblanib, uning o‘rnini bosadigan tovarlar bo‘lmaydi. Sof monopoliyada firmalar o‘z tovarlarini monopol narxda so-tadi. Sof monopoliya raqobatida tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning ahamiyati qaram reklamalarga bog‘liqdir. Ba’zan reklamalardan foydala-nilmaydi ham. Boshqa firmalarning sof monopoliya hukmron bo‘lgan tarmoqlarga kirib kelishi qiyin kechadi, chunki barcha yo‘llar to‘silgan bo‘ladi. Bunda katta kapital qiymatiga ega bo‘lgan firmalargina ishtirok etishi mumkin. Sof monopoliyali firmalar milliy va xalqaro bozorda o‘ziga o‘xshash kuchli firmalar bilan raqobatga duch kelishi mumkin. 178 Jahon bozorida AQSHning «Ford» avtomobil kompaniyasi, Yapo-niyaning «Toyota», Germaniyaning «Mersedes bens», Fransiyaning «Pe-jo» firmalari raqobati kuchli o‘tadi. Narx vositasida amalga oshiriluvchi raqobat usullari o‘rnini narx bi-lan bog‘liq bo‘lmagan usullar egallay boshlaydi. Raqobat kurashida tovar-larning sifatini oshirish, ularni sotish shart-sharoitlarini yaxshilash muhim ahamiyat kasb etadi. Tovarlarni sotishda reklamaning ahamiyati ortadi. Ko‘pchilik firmalar o‘z tovarlarini raqobatchilarinikidan yaxshilanganli-gini o‘zlarining tovar belgilari va firma muhrlari orqali ko‘z-ko‘z qilishga harakat qiladi. Resurslarning bir tarmoqdan boshqasiga erkin oqib o‘tishini hamda har bir xohlovchi kishining o‘z ishini boshlash imkoniyatini taqozo etuv-chi rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida monopoliya uzoq vaqtga cho‘zilishi mumkin emas. Faqat narxni oshirish hisobiga foydani ko‘pay-tirishga intiluvchi nomukammal raqobatchi, aslini olganda, mag‘lubiyatga mahkumdir. Zero, bozorda har bir damda ancha past narx, o‘rnini bosuv-chi tovar (bir-birining o‘rnini bosuvchi ne’matlar) larni taklif etuvchi ra-qobatchi paydo bo‘lishi turgan gap. Nihoyat, «bizning» nomukammal ra-qobatchimizning tovarlarini sotib olishini kamaytirilishi, hatto to‘xtatib qo‘yilishi mumkin. Monopoliyalar, ko‘rib turibmizki, raqobat kurashini yo‘qotmaydi va ishlab chiqaruvchining hamisha gullab-yashnashi uchun kafolat bermaydi. Raqobat kurashi usullari nomukammal bozor uchun ham xarakterli-dir. Ammo bunda o‘ziga xos jihatlar ham bor. Bordi-yu, monopoliyalar monopoliyalashtirilmagan sektor korxonalari bilan kurashda raqobatning narxlarga aloqasi bo‘lmagan raqobatini afzal ko‘rasa, kuchli raqiblarning narxlarni pasaytirish vositasi bilan bir-biriga qarshi kurash olib borish ular uchun juda qimmatga tushadi. Yirik korporatsiyalar uchun bozorni qo‘lga kiritishning vositalaridan biri reklamadir. Hozirgi kunda AQSH va Yaponiya yirik firmalarining reklamaga ajratayotgan mablag‘lari savdo oborotining 7-15 foiziga yetib qolgani bejiz emas. Nomukammal raqobat sharoitida raqiblarning xom ashyo, ishchi kuchi sotish bozori, axborot, kreditlar va hokazolarga ega bo‘lish imkoniyatlarini cheklash kabi kurash usullaridan ham foydalaniladi.