Iqtisodiyotda siklli tebranishlar, uning sabablari. Sikl fazalari

Iqtisodiyotda siklik tebranishlar sabablari
Umumiy talab va jami ta'minot buzilishi natijasida yuzaga keladigan ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari. Iqtisodiyotni rivojlantirishning tsiklik darajasi bozorni o'z-o'zini boshqarish mexanizmi sifatida namoyon bo'ladi. Bozorlarning haddan tashqari to'yinganligi bilan, tovar zahiralari tugagunga qadar davom etadigan ishlab chiqarish pasayishi mavjud. Keyin ishlab chiqarish inqirozdan oldingi darajaga ko'tariladi.
Ilmiy va texnologik inqilob iqtisodiyotning tsiklik darajasiga nisbatan kamroq sezgir bo'lgan tizimli inqirozlar va ilm-fan sohalarini keltirib chiqaradi. Asosiy kapitalning o'zgarishining tezlashishi tsikllarning davomiyligini pasayishiga va ularning o'sishiga ta'sir qiladi.
Davlat inqirozga qarshi va antisiklik siyosati iqtisodiy inqiroz oqibatlarini pasaytiradi: dalgalanmalar prognoz qilinadigan va kamroq chuqurlashadi.
"Tsikl nazariyasi. Bozor iqtisodiyotida davriy o'zgarishlarning sabablari " va boshqalar
Pul bo'lmagan omillar (zilzilalar, urushlar, ish tashlashlar, ekinlar etishmasligi va h.k.) umumiy qashshoqlikka olib kelishi mumkin, boshqalari (masalan, hosildorlikning o'zgarishi, muayyan sanoatning ortiqcha rivojlanishi) - ayrim sohalarda qisman depressiya. Biroq, tsikl bosqichida umumiy depressiya, ya'ni foydalanilmagan resurslar va ishsizlik umumiy xususiyatga ega bo'lgan bunday holat iste'mol xarajatlarining pasayishiga olib keladigan hollar bundan mustasno, pul bo'lmagan omillar yoki hodisalar bilan bog'liq emas⁶.
Faqat monetar nazariyaga ko'ra, tsikl kichik miqdordagi pul inflyatsiyasi va deflyatsiyasining aniq nusxasidan boshqa narsa emas. Bir tomondan, depressiya iste'mol xarajatlarining pasayishi bilan bog'liq bo'lib, aylanma mablag'larning kamayishi va pul aylanish tezligining pasayishi bilan kuchayadi. Boshqa tomondan, rivojlanish bosqichida inflyatsiya jarayonlari ustunlik qiladi. Agar pul oqimi barqarorlashtirilishi mumkin bo'lsa, iqtisodiy faoliyatning o'zgarishi yo'qoladi. Ammo bu sodir bo'lmaydi, chunki pul tizimi beqarorlikka xosdir.
Qayta joylashtirish nazariyasi. Qayta ishlab chiqarish nazariyasining Markaziy qismi iste'mol tovarlari ishlab chiqaradigan sanoat tarmoqlariga nisbatan ishlab chiqarish mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi tarmoqlarning haddan tashqari rivojlanishi bilan bog'liq: ishlab chiqarish mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi tarmoqlar iqtisodiy tsiklga kundalik mahsulotlarni ishlab chiqaradigan sohalarga qaraganda ancha kuchli ta'sir ko'rsatadi. Tsiklning yuqori bosqichida ishlab chiqarish mahsulotlarini ishlab chiqarish o'sib bormoqda va tsiklning past bosqichida qisqa muddatli tovarlarni ishlab chiqarishdan ko'ra ancha keskin kamayadi.
Qayta ishlash nazariyotchilarining fikriga ko'ra, ta'riflangan hodisa tiklanish bosqichida yuzaga keladigan jiddiy nomutanosiblikning alomatidir. Sarmoya talab qiladigan tovarlar ishlab chiqaradigan tarmoqlar (nisbatan) ortiqcha rivojlanishga ega. Shunday qilib, bu inqirozning sababi bo'lgan pulning etishmasligi emas, balki ishlab chiqarish tarkibida haqiqiy nomutanosiblikdir.
Qabul qilinmaslik nazariyasi. Qabul qilinmaslik nazariyasi asoschisi shveytsariyalik iqtisodchi J. Sismondi (1773-1842). Ushbu nazariyaning ko'p navlari bor, ularning eng asosiylari "ortiqcha tejash" ma'nosida "iste'mol qilmaslik"atamasidan foydalanadi. Depressiyaga hozirgi daromadning juda katta qismi saqlanib qolishi va uning juda oz qismi iste'mol tovarlari uchun sarflanganligi sabab bo'ladi. Ishlab chiqarish va amalga oshirish o'rtasidagi muvozanatni buzadigan shaxslar va kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladigan ixtiyoriy jamg'armalar.
Haddan tashqari jamg'armalarning sababi daromadning notekis taqsimlanishidan iborat. Jamg'armalarning aksariyati asosan katta daromad olganlar uchun. Agar ish haqi darajasini oshirish va bir vaqtning o'zida milliy daromadni teng ravishda qayta taqsimlash mumkin bo'lsa, unda jamg'armalarning ulushi juda xavfli bo'lmaydi.
Marksistik tsikl nazariyasi. Marksistlar, rasmiy yoki mavhum, davriy (kapitalizm) imkoniyati oddiy tovar ishlab chiqarishda allaqachon qo'yilganligiga ishonishadi va pul mablag'lari va sotib olish va sotish hujjatlarini buzishda to'lov vositasi sifatida pul funktsiyalaridan kelib chiqadi. Biroq, bu imkoniyat haqiqiy haqiqatga aylanadi, faqat rivojlanishning muayyan bosqichida – mashina davrida.
Iqtisodiy inqirozlar kapitalizmning asosiy qarama – qarshiligini-ishlab chiqarishning ijtimoiy tabiati va ushbu ishlab chiqarish natijalarini ajratishning xususiy kapitalistik shakli o'rtasida yuzaga keladi. Kapitalning to'planishi bilan ishlab chiqarish kuchlarining o'sishi ishlab chiqarishning tobora kengayib borayotgani: kapitalning kontsentratsiyasi va markazlashtirilishi, sanoat markazlarini shakllantirish, yirik kapitalistik korxonalar. Mehnatning ijtimoiy bo'linishi chuqurlashadi, iqtisodiy aloqalar, tashqi va ichki aloqalar kengayadi. Mahsulotlar millionlab ishchilarning mehnatidan kelib chiqadi, ammo ularni ajratish xususiy kapitalistik bo'lib qolmoqda.
Marksizm nazariyasida kapitalistik inqirozning o'ziga xos namoyishi agrar inqirozlardir. Ular paydo bo'lishining umumiy sababi – kapitalizmning asosiy qarama-qarshiligiga ega, ammo ular o'ziga xos xususiyatlarga ega⁷:
iqtisodiyot ob'ekti sifatida er monopoliyasi;
agrar sektorda o'ziga xos narxlanish;
tabiiy omilning ta'siri;
qishloq xo'jaligini sanoatdan rivojlantirish darajasining kechikishi.
Shu nuqtai nazardan, agrar inqirozlar noaniq, uzoq muddatli. 1875-1896, 1920-1936 va 1948-1965: marksistlar uch yirik agrar inqiroz ajratilgan.