Ирода назариялари

Немис психологи К.Левин

• Ироданинг ҳаракатларга ундовчи функцияси билан квазиэҳтиёжнинг шаклланишини айнан ихтиёрий хатти- ҳаракатларга ундовчилар асосий куч деб қабул қилиши, охир оқибат ғарб психологиясини ирода ва мотивацияни айнан бир нарса деб қабул қилинишига олиб келди.

Собиқ Иттифоқ психологияси

• Собиқ иттифоқ психологиясида иродани мотивация назарияси атрибутлар яратиш назарияси билан тушунтириш (С.Л. Рубенштейн, Г.И. Челпанов, Л.С. Выгосткий, Л.И.Божович) тадқиқотларида учрайди.
• Д.И. Селеванов (иродани мустақил руҳий сифатида (когнитив) билиш ва эмоционал жараёнлар қатори психиканинг бир кўриниши деб қарайди.
• Мана шу учлик яъни(ирода, билиш, эмоция) ўртасида, дейди у, эҳтиёж ва мотивлар ётади.
• Селеванов иродага берган таърифларида, иродани инсоннинг ихтиёрий равишда муайян тўсиқларни енгиб ўтишида унинг ҳатти-ҳаракатларини бошқариб турувчилик роли билан боғлайди.

Ироданинг “Эркин танлов” назарияси

• Ушбу назария: Ирода мақсадларни ва ҳаракатларнинг сараловчилик характерига эга деб ҳисоблайди

• Эркин танлов ёндошувга кўра шахснинг хоҳиш ва истаги, шу билан бирга ўзининг мақсадига мос танлови ҳисобга олинади. Бу эса ҳали ҳанузгача олимлар ўртасида баҳс-мунозара бўлиб келмоқда.

Машҳур файласуф Эпикур

• Биринчи марта хулқ-атворни ҳеч нима билан асосланмаган ҳолда ўз-ўзидан тўсатдан (спонтан) эркин танлашлиги масаласини ўртага қўйди.
• Кейинчалик бу ёндашувни ирода эркинлиги
• ( валюнтаристик қараш) деган фалсафий йўналиш ажралиб чиқади.

Спиноза

• Эпикурга қарама-қарши равишда хулқ-атвор хатти-ҳаракатлар сабабсиз намоён бўлишлигини инкор этиб, барча нарсалар шу жумладан ирода ҳам сабабли боғланишга эга дейилди. “Одамлар ўзлари эркин деб адашишади деб ёзади Спиноза, бу фикр шунга асосланадики, ўлар ўз хулқ-атворларини англайдилар. Лекин уни туғдираётган сабаблари бўлмайдилар”.

• Б.Спиноза иродани руҳ қобилияти ёки мустақил куч сифатида эмас, балки ақлнинг майл ва ҳаракатлар тўғрисида қарор қабул қилиш қобилияти деб қарайди. Руҳнинг қудрати билиш қобилияти билан белгиланганлиги сабабли, бу билиш орқалигина ҳиссиётга (аффект)га қарши чиқа оламиз.