Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштиришнинг асосий омиллари

Табиий шароит ва агроиқлимий ресурслар. Хўжаликнинг барча тармоқлари, шунингдек, аҳолининг жойлашувида табиий шароитнинг роли катта. Бу борада айниқса ер, сув, ҳарорат, тупроқ кабилар муҳим аҳамият касб этади. Ернинг ишлаб чиқаришни жойлаштиришдаги ўрни унинг майдони, катта­кичиклиги, геоморфологик хусусиятлари билан тавсифланади.
Ер жамият ривожланишининг энг қадимий, энг бирламчи омилидир. Ксенофонт (э.о.430­355 йй..) «Ер инсонни соғлом, тўқ ва адолатли қилади», деб ёзган эди. Инглиз иқ­тисодиёти ва статистикасининг асосчиларидан бири У.Петти (1623­1687йй..) фикрича, меҳнат бойликнинг отаси, ер эса унинг онасидир. Яна шуни таъкидлаш лозимки, агар ер кўпгина хўжалик тармоқлари­саноат, транспорт ва бошқалар учун оддий шароит сифатида хизмат қилса, у қишлоқ хўжалигида бебаҳо бойлик, муҳим ресурс ҳисобланади. Айни вақтда саноат корхоналарининг (масалан, йирик металлургия, кимё ёки машинасозлик заводлари) катта майдонларни эгаллашини ҳам унутмаслик керак. Шунингдек, бундай майдонлар аэропортлар учун ҳам талаб этилади.
Сув ресурсларининг ҳам аҳамияти кўп функцияли. Саноатда сув хусусан сув ва иссиқлик электр станциялари, қора ва рангли металлургия, целлюлоза­қоғоз, гидролиз, синтетик тола ишлаб чиқаришда, тўқимачиликда кўп сарфланади (айрим маълумотларга кўра, саноат бутун халқ хўжалигида сарфланадиган сувнинг 40 фоизини истеъмол қи­лади). Масалан, 1 тонна синтетик тола ишлаб чиқариш учун 2000 м³, 1 тонна ип газламасига 1260 м³, 1200 минг кВт қув­ватга эга бўлган иссиқлик электр станцияси учун эса 1200 млн3 сув сарфланади. Демак, бу ва шунга ўхшаш саноат корхоналарининг сув сиғими жуда юқори. Мазкур омилнинг қишлоқ хўжалиги ва, айниқса суғорма деҳқончиликдаги ўрни янада юқори ва анъанавийроқ. Зеро, дастлабки маданийлашган, ривожланган жойлар айнан Ер юзининг суғорма деҳқончилик районларида, воҳаларда вужудга келган (Нил дельтаси, Месопотамия, Ҳинд­Ганг пасттекислиги, Хуанхэ дарёсининг ўрта қисми, Мовароуннаҳр ва б.).
Иссиқ иқлим шароитида саноат корхоналарини очиқ усулда қуриш, сув ва бошқа алкоголсиз ичимликлар, ип газлама ишлаб чиқаришга ўхшаш тармоқларни кўпроқ ривожлантириш талаб этилади. Об­ҳаво ва иқлим транспортнинг кўпгина турларини ривожлантириш ва жойлаштиришга ҳам таъсир қилади. Шунингдек, табиий географик шароитлар рекреация ва туризм соҳаларини ташкил этишда ҳам катта аҳамиятга эга.
Сув мўл бўлган ҳудудларда, одатда, шоли, сазавот кабилар экилади. Пахта ҳам анча сувталабдир. қизиғи шундаки, ер майдони бор жойда, сув етишмайди ва, аксинча сув кўп тоғли ҳудудларда суғорма деҳқончиликни ривожлантириш мушкул. Тўғри, ҳар иккаласи муҳайё бўлган жойлар ҳам йўқ эмас. Аммо бундай жойларда ҳаво ҳарорати етишмаслиги мумкин. Демак, қишлоқ хўжалиги ва айниқса унинг сердаромад тармоғи деҳқончилик учун уч асосий омил: ер, сув ва ҳарорат зарур. Албатта, бу мазмунда ер фақат оддий экин майдони мазмунидагина эмас, балки унинг тупроқ қатлами билан аҳамиятлидир. Бинобарин, агроиқлимий ресурсларни ҳарорат, сув ва тупроқ бирлигида кўриш янада тўғрироқ бўлади.
Ўзбекистон Республикасининг ер бойлиги анча катта (майдони 448,9 минг кв.км.). Унинг иқлим шароитлари ҳам қулай-баъзи қишлоқ хўжалик маҳсулотларини бир йилда 2-3 марта ҳосилини олиш мумкин. Бироқ, қишлоқ хўжалигида мавжуд ерлардан унумли фойдаланиш учун ирригация ва мелиорация, агроинфраструктура тизимини ривожлантириш, экологик муаммоларни ҳал қилиб бериш талаб этилади.