|
Uzoq muddatli davr deb, ishlab chiqarishning barcha omillarini(doimiy, o’zgaruvchi)
o’zgartirish uchun etarli bo’lgan vaqtga aytiladi.
Qmsqa muddatli davrda firma o’z mahsuloti hajmini faqat o’zgaruvchi omillar evaziga
o’zgartiradi. Bunda doimimy omillar o’zgarmay qoladi. Bu davr mahsulot ishlab chiqarish
dinamikasi me’yoriy unumdorlikni pasayishi qonunini amal qilishiga ko’ra aniqlanadi.
Ishlab chiqarish omiliga talab shu omil tufayli olingan me’yoriy mahsulotga
bog’liq. Masalan, to’qimachilik tsexi bo’lib, ma’lum texnologiya bo’yicha bir to’quvchi o’nta
to’quv dastgohini boshqa-radi deylik, biz to’quvchilar sonini o’zgartirmay dastgohlar sonini
ko’paytirishimiz mumkin. Albatta, dastgohlarni ko’payishi mahsulot ishlab chiqarishni
ko’payishiga olib keladi. Lekin to’quvchi 12 dastgohni 10 ta dastgohga o’xshab yaxshi boshqara
olmaydi. 15 tasini 12 taga o’xshab. Buning natijasida mahsulotning miqdori umuman o’sishiga
qaramay, har bir qo’shimcha stanokda chiqarilgan mahsulot avvalgisiga qaraganda kam bo’ladi.
Bu misolimiz bo’yicha teskari vaziyatni ham ko’rishimiz mumkin. Dastgohlarni ko’paytirmay,
to’quvchilar sonini ko’paytiraylik. U holda har bir to’quvchi kamroq dastgohni boshqaradi. U
albatta 9 dastgohni 10 taga qaraganda yaxshi, 8 tasini undan ham yaxshiroq boshqaradi. Lekin
dast-gohlarni unumdorligi cheklangan, shuning uchun har bir to’quvchi ishlab chiqargan
mahsulot miqdori kamayib boradi.
Bu misol bizni muhim xulosaga olib keladi: bilim va texnikaning ma’lum bir erishilgan
darajasida ishlab chiqarishning bosh omillari o’zgarmagani holda bir omilni o’sib borishi shu
omil olib keladigan unumning ma’lum bir me’yoridan so’ng pasayib borishini ko’rsatadi. Ana
shu bog’lanish me’yoriy unumdorlikni (daromadni) pasayishi qonunini ifodalaydi.
Bir omilning o’zgarishi va qolganlarini o’zgarmagani holda ma’lum chegaradan so’ng
har bir qo’shimcha sarflangan omil avvalgisiga nisbatan kamroq unum (daromad) olib kelishi
me’yoriy unumdorlikni (daromadni) pasayish qonuni deb ataladi.
Uni chizmada tasvirlasak, quyidagicha ifodalash mumkin:
Chizma bir omil o’zgaruvchi
(misolimizda
mehnat), ikkinchisi —
o’zgarmas (kapital
misolimizda stanok)
vaziyatda qanday hol
ro’y berishi
mumkinligini
ko’rsatadi. Avvalgi
me’yoriy
(qo’shimcha)
mahsulot birmuncha
ko’payadi. Lekin
to’quvchilar soni ortib
borishi bilan
(stanoklar soni
o’zgarmagan holda)
me’yoriy mahsulot
kamayishni
boshlaydi, chunki to’quvchini ko’payishi ular xizmat qilayotgan stanoklarni sonini kamayishiga
olib keladi. To’quvchilarni yollash ma’lum chegaragacha davom etadi. Bu chegara qaerda? Bu
chegara mehnatning bozor bahosi, ya’ni ish haqiga teng bo’ladi. Ana shu ish haqi darajasi
tadbirkorga qo’shimcha ish kuchi yollash kerakmi yoki yo’qligini ko’rsatadi. Bu ish haqi
me’yoriy mahsulotning puldagi ifodasiga teng bo’ladi.
Agarda to’quvchining oylik ish haqi 70 ming so’m desak, misolimiz bo’yicha 10-
to’quvchi yaratgan me’yoriy mahsulot ish haqiga teng. Uni chizmada ajratib ko’rsatilgan. 11-
to’quvchidan boshlab me’yoriy mahsulot ish haqidan kamayib 60 ming, 50 ming so’m va hokazoni
tashkil etadi. Natijada mahsulot ishlab chiqarishni 950ming so’mdan ko’paytiradigan
bo’lsak, borgan sari foyda kamayib, oxir-oqibat zarar keltirishi mumkin. Vaholanki yuzaki
qarasak, qancha ko’p mahsulot ishlab chiqarsak, shuncha ko’p foyda oladigandek edik. Sababi
qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarish uchun me’yoriy xarajatlarning o’sishi o’rtacha xarajatlarni
ham o’sishiga olib keladi (12 - bobga qarang).
Bizni misolimizda me’yoriy xarajat to’quvchiga berilayotgan ish haqi, me’yoriy daromad
bu qo’shimcha mehnat birligi evaziga yaratilgan pul shaklidagi me’yoriy mahsulot. Muvozanat
pul shaklidagi me’yoriy mahsulotni ish haqiga teng bo’lganida ro’y beradi. Mukammal raqobat
kurashi sharoitida yollangan ishchiga to’lanadigan ish haqi sotib olingan resurslar uchun qilingan
me’yoriy xarajatlarga teng. Shuning uchun uni MRC=MRP tarzida yozishimiz mumkin.
Bu erda: MRC — resurslar uchun me’yoriy xarajatlar (marginal resource
costs);
500
380 610
270 710
170 800
MRP10=950-880=70 ming
so’m
MRP=MRC=W=70 ming
so’m
W 80 880
950
1010
1060
1100
80-0=80
170-80=90
270-170=100
380-270=90
500-380=120
610-500=110
710-610=100
800-710=90
880-800=80
1010-950=60
1060-1010=50
1100-1060=40
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Mehnat L (labor)
K 6 3 2 1
L 1 2 3 6
MRP — me’yoriy mahsulot pul shaklida (marginal rutnie
produst).
Me’yoriy unumdorlikni pasayishi qonuni qisqa muddatli davrda :
1. Ishlab chiqarishning ma’lum bir omili o’zgarmay qolganda;
2.Omillar o’rtasidagi samarali nisbat buzilganda;
3. Fan-texnika taraqqiyoti yuz bermay, yangi ixtirolar qilinmasa yoki ixtirolar ishlab
chiqarishga joriy qilinmasa amal qiladi.
Bir omil o’zgarib, boshqa omillar o’zgarmaganda olingan qo’shimcha mahsulot
shu ishlab chiqarish omili uchun me’yoriy mahsulot (marginal product MP) bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
