Ishlab chiqarish nazariyasi. Ishlab chiqarish harajatlari ishlab chiqarish omillari. Ishlab chiqarish funksiyalari va ulardan foydalanish Ishlab

Yalpi o’zgaruvchan xarajatlar (TVC – total variable cost) – barcha o‘zgaruvchan ishlab chiqarish omillariga bo‘lgan yalpi xarajatlar.
TVC = p₁q₁+p₂q₂+...+p_nq_n (34)
p₁,p_2, p_{n -} o‘zgaruvchan ishlab chiqarish omillarining narxlari; q_1, q_2, q_{n -} o‘zgaruvchan ishlab chiqarish omillarining soni.
O‘rtacha harajatni ba’zi hollarda o‘rniga bilan ham belgilaydi.
Grafik ko‘rinishda umumiy harajat chizig‘i o‘zgarmas va o‘zgaruvchan harajatlar chiziqlarini qo‘shish bilan hosil qilinadi (38-rasm).




38-rasm. Umumiy harajatlar

O‘rtacha umumiy harajatlarni umumiy harajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan aniqlash mumkin:

(35)
yoki o‘rtacha o‘zgarmas (AFC) va o‘rtacha o‘zgaruvchan (AVC) harajatlarni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi:
(36)
, va chiziqlarining grafikdagi ko‘rinishi quyidagi rasmda keltirilgan (39-rasm).
39-rasm. va chiziqlarining grafiklari
O‘rtacha harajatlar va ularning grafiklarini o‘zaro joylashuvi

O‘rtacha umumiy harajatlar firma faoliyatini tahlil qilishda asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. O‘rtacha umumiy harajat bilan narx o‘rtasidagi farq orqali firmaning olayotgan foydasi yoki zarari aniqlanadi.

Chekli harajat (MC - Marginal Cost) - ishlab chiqarish hajmini kichik miqdorga (odatda bir birlikka) oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha umumiy harajatdir:
₍₃₇₎
Bu erda chekli o‘zgarmas harajat bo‘lgani uchun, chekli harajat chekli o‘zgaruvchan harajat ga teng ( ).
- chekli o‘zgaruvchan harajat bo‘lib, mahsulotni qo‘shimcha bir birlikka ( ) oshirgandagi o‘zgaruvchan harajatning o‘sgan qismi ga teng.
YUqoridagi formuladan ko‘rinib turibdiki, o‘zgarmas harjat chekli harajat miqdoriga ta’sir qilmaydi. Chekli harajat o‘zgaruvchan harajat funksiyasidan olingan hosilaga teng:
₍₃₈₎
Harajatlar funksiyasi grafiklari bir-biriga nisbatan shunday joylashganki, boshlanishda chekli harajatlar kamayib boradi (bu erda asosiy sabab, ishlab chiqarish masshtabi kengayishining musbat samarasi va optimal texnologik ishlab chiqarish hajmiga chiqish hamda o‘zgarmas harajatlarning kamayishi). Optimal hajmdan keyingi ishlab chiqarish hajmining o‘sishida kam samarali resurslarni ishlab chiqarishga jalb qilish, ishlab chiqarish masshtabini ortiqcha kengayishi natijasida boshqaruv samaradorligining kamayishi, harajatlarning ortishi natijasida chekli harajatlar o‘sib boradi.
Umumiy, o‘rtacha, o‘zgaruvchan va chekli harajatlar grafiklarining tipik joylashuvi quyidagi 40-rasmda keltirilgan: