“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

Ikkinchidan, pul boyligi va ishlab chiqarish vositalari oz sonlik kishilar kulida tuplanadi. Bular natijasida mulk shakllari xam uzgaradi. Kishloklarda kapitalistik fermer xujaliklari shaxarlarda kapitalistik sanoat - savdo korxonalari shakllanadi. Bu jarayonlar uz-uzicha sodik bulganda kapitalning dastlabki jamgarilishi va tovar ishlab chiqarishning yangi sifat boskichi tez yuz bermas edi. YAngi sinflar yollanma ishchi va kapitalistlar ommaviy tarzda Tashqil topmas edi. Bu jarayonni tezlatuvchi kuchli omil davlatning iqtisodiy faolligi buldi. U kapitalning dastlabki jamgarilishi, bevosita ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalaridan ya’ni dexkonlarni erdan zurlik bilan maxrum kilish yuli bilan ta’minlandi.
Yirik pul mablaglari dastlabki jamgarishining asosiy manbalari kuyidagicha:
1) mustamlaka sistemasi; 2) davlat zayomlari-karzlari;
3) soliklar tizimi; 4) protektsionizm tizimi; 5) ishchilar, bolalar va xotin- kizlarni kattik ekspluatatsiya kilish; 6) kul savdosi.
Dastlabki kapital jamgarish jarayoni va manbalarini kurib chikish uchun shunday dalolat beradiki, kapitalizm bilan bozor iqtisodining shakllanishida davlat juda katta rol uynaydi. Birok. zurlik uz-uzicha yangi ishlab chiqarish usulining paydo bulishi shartini yarata olmaydi. U ob’ektiv iqtisodiy jarayonlar asosida yuzaga keladi. Zurlik esa zarur sharoitlarni yaratishni tezlashtirib, uning yangi yukori boskichiga utishda xal kiluvchi rol uynaydi.Bu urinda iqtisod bilan siyosatning dialektik birligi, davlatning faol iqtisodiy roli uz ifodasini topgandir.
Xozirgi zamon Iqtisodiyoti bozor Iqtisodiyoti bulib, insoniyat jamiyat taraqqiyotining natural xujalik xukmron bulgan uzok mashakkatli davridan keyin erishgan bekiyos yutugi, umumiy insoniy kadriyatdir. Uning asosini tovar ishlab chiqarish va tovar pul munosabatlarining rivojlanishi Tashqil etadi. Kishilarning ijtimoiy mexnat taksimoti va mulk jixatdan aloxidalashuvi uz mexnat natijalarini uzaro ayirboshlashga asoslangan tovar ishlab chiqarishni keltirib chikargan edi. Uning uzluksiz rivojlanishi natijasida bozor Iqtisodiyoti yuzaga keldi.
Bozor Iqtisodiyoti mulkiy va faoliyat erkinligi asosida ishlab chiqarishni foyda topish maksadida bozorga buysundirib olib beradigan, shu orkali ishlab chiqarish va iste’mol va boshka iqtisodiy munosabatlar uzaro boglanadigan, rivojlanadigan ijtimoiy-iqtisodiy shakldir. U murakkab va ogir tarakkiyot natijasida xozirgi darajaga erishdi. U endilikda uzining mulkiy munosabatlari, sotsial yunalishlari va tartiblanib turish usullari va boshka jixatlari bilan avvalgi kapitalistik Iqtisodiyotidan va tarixda mavjud bulgan sotsialistik Iqtisodiyotidan fark kiladi. U xamma kishilar va guruxlarni , korxona firma, muassasalar va davlat Tashqilotlarini uziga tortgan bulib, ular bozor Iqtisodiyoti sub’ektlariga aylangandir.
Bozor iqtisodieti xozirgi rivojlangan va rivojlanaetgan davlatlarda uzining bir kator mukammal belgilari, xususiyatlari va modellariga ega buldi. Uning muxim belgilari kuyidagichadir.
1.Bozor Iqtisodiyotining en muxim belgisi - iqtisodiy erkinlikdir. Turli mulk shaklllari va xujalik yuritish usulllari mavjud bulishi ularning teng va erkin rivojlanishidir. Bunda xususiy mulk etakchi bulgan xolda boshka xar xil mulklar va xujalik shakllari xam yonma-yon xolda erkin xarakat kiladi. Biror mulk shaklining xukmron bulishi mumkin emas. Mulklar , mulk egalari, ularning faoliyatlari teng, mustakil va erkin rivojlanadi. Bu tadbirkorlikning teng rivoj topishida yakkol namoyon buladi.
2. Bozor Iqtisodiyoti erkin bulgani uchun u xar kanday monopolizmga qarshidir. Monopolizm bu umuman Iqtisodiyotda yoki uning biror soxasida tanxo xukmronlikni bildiradi. Uning asosi biror bir mulk shaklida yoki biror ishlab chiqarish , xizmat kursatish va boshka soxada tanxo ustun mavke’iga ega bulishdir. U ana shundan foydalanib shu soxada xukmronlikga ega bulish, sarflarini kamaytiriay foyda kurish, bozorda uz xukmini utkazishi mumkin. Demak , u rakobatni bugadi, turgunlikni keltirib chikaradi . SHuning uchun bozor Iqtisodiyoti u bilan chikisha olmaydi.
3. Bozor Iqtisodiyotining yana bir belgisi - narxlarning erkin shakllanishidir. Tovarlar narxini davlat tomonidan yoki ayrim ishlab chikkruvchi , yoki sotuvchi tomonidan belgilanmaydi. Baxolar bozorda talab - talabga muvofik shakllanadi va uzgaradi. Oluvchi va sotuvchi savdolashib kelishgan xolda oldi-sotdi kilishadi. Bu erda sotuvchi emas, balki , oluvchi ustunlik kiladi, ya’ni xaridor muayyan bozor baxosi asosida tanlab olish imkoniyatiga ega buladi. Baxolar pul bilan ulchanadi va u iqtisodiy munosabatlarda muxim rol uynaydi.
4. Bozor Iqtisodiyotida rakobat kurashi amal kiladi. Mulkiy va faoliyat aloxidaligi xususiy manfaatni ilgari suradi va ustun kilib kuyadi. U mukarrar sura’tda rakobatni yuzaga keltiradi. Xar kim iloxi boricha yaxshirok va kuprok natijalarga erishishga xarakat kiladi. SHuning uchun fan -texnika yangiliklarini joriy etishga maxsulot sarfini kamaytirib, sifatini yaxshilashga undaydi. Boshkalarni monopol mavke’iga ega bulishiga qarshi kurashadi. Demak, rakobat bozor iqtisodining xarakatlantiruvchi , rivojlantiruvchi kuchidir. Bu uning yashashi va rivojlanishi qonunidir.
5. Bozor Iqtisodiyoti manfaatlarini uziga xos tarzda uygunlashtirish xususiyatiga egadir. Bozor sub’ektlari erkin va aloxida tomonlari bulgani uchun ularning manfaatlari xam bir biridan aloxidadir va bu rakobatni mukarrar kilib kuyadi. Lekin ular uzaro boglik bulib, bir-birisiz faoliyat kila olmaydi va maksadini amalga oshira olmaydi. SHuning uchun ular bir-birlari bilan kelishishlari va shu yul bilan manfaatlarini muvofiklashtirishga majburdirlar. Manfaatlar zidddiyati va birligi bozor munosabati, oldi sotdi koidasi , uning talabi orkali namoyon buladi. Turli -tuman sub’ektlar manfaati, ular O’rtasidagi bozor va nobozor munosabatlar uzaro muvofiklashishi , tartiblanishi amalga oshadi. Turli sinf va tabakalar uzaro va uz ishida kelishishga va xamjixatlikka intilishadi. Uning zarur shakli va usullarini kullaydi. Bu urinda davlatning zarur darajadagi siyosiy iqtisodiy faoliyati xam rol uynadi. Jamiyatda xamkorlik, xamjixatlik va osoyishtalik ta’minlanishiga xarakat kiladi.
6. Bozor Iqtisodiyoti uziga xos tartiblanish mexanizmiga egadir. Bu bozor mexanizmi - rakobat kurashi , talab va taklif ta’sirida uzgarib turuvchi baxolar orkali ishlab chiqarishni va bozorni tartibga solib turuvchi mexanizmdir. Bu ob’ektiv zaruriyat bulib, bozor sub’ektlari baxo uzgarishiga karab uz faoliyatlarini, ishlab chiqarish va xizmatlarini shunga muvofik xolda olib borishlari kerak. SHu orkali Iqtisodiyot tartibga tushib borishi amalga oshadi. Demak, bozor Iqtisodiyoti uzining regulyatorlariga - bozordagi uzgarishlarni ishlab chiqarishga etkazib, uning bozorga moslashuvini ta’minlovchi ishlab chiqarishga egadir. Ular ichida eng muximi bozor baxosidir. Bozor Iqtisodiyotining tartiblanish mexanizmi resurslarning xalq xujaligigi tarmoklari va soxalari bo’yicha maksadga muvofik taksimlanishi, umuman ishlab chiqarish bilan extiyojning (iste’molning) muvofiklashishini ta’minlaydi . YAngilikka intiluvchi bulib, doimo fan-texnika va texnologiya yangiliklarini tezda joriy etish va sharoitga javob berishga uzluksiz ragbatlantiradi. Iqtisodiyotning tez rivojlanishi va muk-kulchilikning yuzaga kelishiga imkon beradi. Bozor Iqtisodiyoti uzining ob’ektiv iqtisodiy qonunlari orkali stixiyasi tartibga tushib va rivojlanib boradi. Xususiy manfaatini kuzlab borilgan xarakat jamiyat manfaatlarini xam ruyobga chikaradi. Kuzga kurinmas bir kul vositasida, kupincha jamiyat manfaatlariga uzi ongli tarzda intilganidan ancha kuprok samarali xizmat kiladi. Bozor Iqtisodiyotini tartibga solishda davlat xam zarur rol uynaydi. Demak, xozirgi vaktdagi tartibga solib turiladigan bozor Iqtisodiyoti mana shuni bildiradi.
7. Bozor Iqtisodiyoti mulkiy tengsizlikka asoslangan bulib, bu uning uziga xos sotsial davlat koidasini keltirib chikaradi. CHunki, bozor Iqtisodiyoti mulkiy va faoliyat erkinligiga asoslanganligi xar kimning imkoniyati xar bulishini belgilaydi. Daromadi uning mulki va tadbirkorligi samarasiga boglik xolda xar xil buladi. Bu xolat tengsizlikni, tabakalanishning mukarrarligi va adolatliligini bildiradi. Zero xar kimning turmush darajasi uning uziga, imkoniyati, malakasi va mexnatiga boglik buladi. Bu xammasi tadbirkor bulishga, yaxshi mexnat kilishga, kup daromad topishga undaydi. Daromad topish cheksizligi bozor Iqtisodiyotining uziga xos xususiy va stimulli rivojlanishidir. Buni tan olmaslik, sun’iy sur’atda tenglashtirishga urinish adolatsizlikdir va zararlidir. U bozor Iqtisodiyotining tabiatiga, uning rivojlanish qonuniyatiga ziddir.
Ayni zamonda bozor Iqtisodiyoti uzining sotsial yunalishiga egadir. Bu uning asl tabiatdan kelib chikkan bulmasdan, balki xozirgi davda rivojlangan va madaniylashgan bozor Iqtisodiyotining taraqqiyoti natijasidir. CHukurlashib boruvchi Iqtisodiyot-ijtimoiy tengsizlik ziddiyatlarni uziga xos tarzda xal kilish va inson omilining rolini oishirishga karatilgan tamoyildir. U rivojlangan, aralashgan Iqtisodiyot sharoitida erishilgan mul-kulchilik maxsulidir. Xar xil mulklarning rivojlanishi, mexnatkashlar keng ommasining xam mulkdorlarga aylanishi, ularning daromadlari, sotsial extiyojlariga e’tiborning kuchayishi, sotsial kafolatlarning yuaga chikishidir. Bozor Iqtisodiyotining keyingi davrlarda ba’zi davlatlarda paydo bulgan sotsial bozor Iqtisodiyoti yuli (modeli) muayyan darajada ana shuni ifodalaydi.
SHunday kilib bozor Iqtisodiyoti uzining ob’ektiv iqtisodiy qonunlari asosida uziga xos ziddiyatlar, kurashlar va xususiyatlarga boy tarakkiyot yulida uzluksiz rivojlanib va usib boruvchi Iqtisodiyotdir. U xozirgi zamon umumjaxon iqtisodiy tarakkiyot yulidir. Uning uzaro boglik va yaxlit xolda amal kiladigan yukoridagi asosiy belgilari uning jushkin, yashovchan va rivojlanuvchan Iqtisodiyot ekanligini bildiradi. SHu bilan birga bu xususiyatlar, belgilar ayni vaktda uning ba’zi salbiy (nuksonli) tomonlarini xam ifodalaydi. Uz foydasini asosiy uringa kuyish (xususiy manfaat) ommaning, jamiyat va davlatning manfaatlariga e’tiborsizlik, uzi bilgancha ish kilish, tarkoklik va beboshlik, tengsizlik, ishsizlik, inflyatsiya, inkiroz va boshkalarga sabab buladi. SHuning uchun uning salbiy tomonlarini xam nazarda tutish juda muximdir : “Bozor Iqtisodiyotining fakat ijobiy tomonlarinigina emas, balki uning salbiy tomonini xam kura bilish kerak.”
Bozor Iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari
Bozor Iqtisodiyotining afzalliklari bizning oldingi bayon kilgan taxlillarimizdan va fikrlarimizdan ma’lumdair. Bu taxlillardan uchtasi ayniksa, e’tiborga loyik.
Resurslarni taksimlashning samaradorligi. Bozor tizimi resurslarni samarali taksimlashga yordam beradi. Buning mazmuni shuki, rakobatli bozor tizimi resurslarni jamiyatga eng zarur bulgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga yunaltiradi. U ishlab chiqarish uchun resurslarni uygunlashtrishning ancha samarali usullarini va ishlab chiqarishga yangi, ancha samarali texnologiyani kullashni takozo etadi. Kiskasi, bozor tizimi shaxsiy manfaatni shunday tartibda boshkaradiki, u jamiyat uchun mavjud resurslardan zarur tovarlarni talab darajasiga mos mikdorda ishlab chikrishni ta’minlaydi.
Erkinlik. Bozor Iqtisodiyoti tizimining muxim afzalliklaridan biri shundaki, u shaxsiy erkinlik roliga ustuvorlik beradi. Kuplab ayrim shaxslar va korxonalar iqtisodiy faoliyatni uygunlashtirish va Tashqil kiilish bozor Iqtisodiyotining asosiy muammolardan biridir. Bunday uygunlashtrishni amalga oshirishning ikki usuli mavjud. Biri - markazdan boshkarish va majbur kilish tadbirlarini kullash; ikkinchisi – bozor tizimi vositasi orkali ixtiyoriy xamkorlik. Fakat bozor tizimigina iqtisodiy faoliyatni majbur kilmasdan uygunlashtirishga layokatlidir. Bozor Iqtisodiyoti tadbirkorlik va tanlash erkinligini namoyish kiladi, xususan shu asosda u muvaffakiyatga erishadi.
Bozor Iqtisodiyotining yana bir afzalligi shundaki, bunda xar bir shaxs, korxona, firma va korporatsiyalar tinimsiz xarakatda va izlanishda bulishadi. CHunki xujasizlik, sustkashlik, begamlik xar kanday xujalik tizimini xonavayron kilishga olib keladi. Jismoniy va yuridik shaxslar rakobatga bardosh berish, doimiy ravishda foyda olishni ta’minlash uchun kurashadi. Natijada bozor Iqtisodiyoti million-million kishilarni xarakatga soladi, ularni bokimandalik kayfiyatidan kutkaradi.
Bozor Iqtisodiyotining ziddiyatlari shundaki, bozor Iqtisodiyoti uzining bosh nazorat mexanizmi – rakobatning kuchsizlanishiga yul kuyadi va xatto buni ragbatlantiradi. Bunday Iqtisodiyotda rakobat kuchsizlanishining ikkita asosiy manbai mavjud.
Bozor Iqtisodiyotidagi erkin muxitda tadbirkorlar foyda ketidan kuvib va uz iqtisodiy mavkeini yaxshilashga intilib, rakobatning cheklangan yulidan ozod bulishga xarakat kiladilar. Firmalarning kushilib ketishi, kompaniyalarning xufyona kelishuvi, shafkatsiz rakobat – bularning xammasi rakobatning kuchsizlanishi va uning tartibga soluvchilik ta’sirining pasayib borishiga olib keladi.
Bozor tizimi ragbatlantiradigan texnika taraqqiyoti xam rakobatning zaiflashishiga olib keladi. Eng yangi texnologiya, odatda: a) juda katta mikdordagi real kapitaldan foydalanishni;b) yirik bozorlar bulishini; v) kompleksli, markazlashgan va kat’iyan bir butun bulib birlashgan bozorning tarkib topishi; g) boy va ishonchli xamashyo manbalarini talab kiladi. Bunday texnologiya bozorning xajmiga nisbatan keng mikyosdagi xisoblanuvchi ishlab chikaruvchilar mavjud bulishi zarurligini bildiradi. Boshkacha aytganda, eng yakin texnologiyani kullash asosida ishlab chikaishning eng yukori samaradorligiga erishish, kupincha kup mikdordagi mayda firmalar emas, uncha kup bulmagan yirik ishlab chikaruvchilar mavjud bulishini takozo kiladi.
Bozor tizimi jamiyatni extiyoji yukori bulgan tovarlar bilan ta’minlashiga xam kafolat bermaydi. Rakobatning kuchsizlanib borishi iste’molchining erkinligiga xam putur etkazadi. Bozor tizimi uzining iste’molchining xoxishiga ancha mos keluvchi resurslarni taksimlash layokatini xam yukotib borishi mumkin.
Bozor Iqtisodiyotining navbatdagi ziddiyati jamiyat a’zolari daromadlaridagi tengsizlikning kuchayib borishi va axolining tabakalanishi bilan boglik. Bunday Iqtisodiyot xar kanday yuksak darajada rivojlanmasin daromadlar tengsizligini bartaraf kila olmaydi, fakat uni ma’lum darajada yumshatishi mumkin.
Bozor Iqtisodiyotining umumiy e’tirof kilingan kamchiliklaridan biri shundan iboratki, u ijtimoiy iste’mol kilinadigan ne’matlakr va xizmatlarni ishlab chikarib, bozorga taklif kilishga kodir emas. SHu sababli jamiyat a’zolarini bunday ne’matlar va xizmatlar bilan ta’minlash davlat zimmasida buladi.
Tovarlar xajmi bilan pul massasi O’rtasidagi ruy berib turadigan nomuvofiklikni bartaraf eta olmasligi xam bozor iktsiodiyotining ziddiyati xisoblanadai va bu – pulning kadrsizlanishi – inflyatsiya bilan birga boradi.
Bozor Iqtisodiyotiga utish jaxonshumul tarixiy zaruriyat bulib, umuminsoniy, ijtimoiy iqtisodiy tarakkiyot talabidir. Insoniyatning xozirgacha bosib utgan tarixiy jarayoni shundan dalolat beradiki, fakat bozor Iqtisodiyotigina tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishini uzluksiz rivojlantirish, davlatning kudrati va jamiyatning usib boruvchi exiyoji talablariga muvofik ijtimoiy iqtisodiy tarakkiyot va farovonlikni yaratishga kodirdir. Uning asosiy xususiyatlari va tarakkiyot qonunlari shuni ta’minlaydi. Rivojlangan davlatlar iqtisodiy tarakkiyot darajasi buni yakkol isbotlab turibdi . SHuning uchun xozirgi davrda dunyodagi barcha mamlakatlar muayyan tarzda bozor Iqtisodiyotiga utgan yoki utib bormokda . Ijtimoiy- iqtisodiy tizimi va tarakkiet darajasidan kat’iy nazar butun dune xalqi uz takdiri va tarakkietini u bilan boglamokda . Bozor Iqtisodiyotiga utish asrimizning umumjaxon xodisasi bulib koldi.
Bozor Iqtisodiyotiga utish uzok tarixiy jarayondan iborat bulib, 18-19 asrlarda u yovvoyi bozor Iqtisodiyotida iborat bulgan bulsa, keyingi davrlarda 20-asrda xozirgi madaniy bozor Iqtisodiyotiga aylandi. Tovar-pul munosabatlarining asrlar davomida sekin-asta rivojlanib borishi natijasida shakllandi. Bu jarayon mamlakatlarning bozor Iqtisodiyotiga utish jarayoni bulib , uning tugal tipik vakillari rivojlangan mamlakatlardir. Ularning bosib utgan yuli bozor Iqtisodiyoti shakllanishining mukammal, klassik namunasidir. Boshka davlatlar asosan asrimizning ikkinchi yarmidan boshlab, sobik sotsialistik davlatlar esa asrimizning oxiri 90-yillardan bozor Iqtisodiyotiga utishni boshladi.
Binobarin, xalqaro tajribaga kura bozor Iqtisodiyotiga utishning uch asosiy yuli, modelini kursatish mumkin:
1) Garbiy Evropa mamlakatlari va boshka rivojlangan mamlakatlar yuli
2) Mustamlakachilik asoratidan kutilib mustakil tarakkiy etayotgan davlatlar yuli
3) Sobik sotsialistik davlatlar yuli
Bu yullar bozor Iqtisodiyotiga utishning umumiy jixatlari bulgani xolda xar bir davlatning kanday Iqtisodiyotda kanday yul bilan va kanday bozor Iqtisodiyotiga utish jixatlari bilan farklanishini bildiradi.
Bozor Iqtisodiyotiga utishning umumiy strategik maksadi shundan iboratki, mamlakatning mustakil xayoti va taraqqiyoti, kuch kudrati, xalqning munosib turmushi va mexnat sharoiti hamda borgan sari farofon va barkomol xayot kechirishni ta’minlaydigan Iqtisodiyotni barpo kilishdir. Bu bozor Iqtisodiyotiga utishning xamma xalqlar uchun umumiy bulgan talablari,umumiy qonuniyatlari, qonun-koidalari mushtarakligini belgilaydi. Lekin, turli mamlakatlarda bozor munosabatlari shakllanishining ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy va xalqaro sharoitlari turlicha bulishi tufayli unga utmishda xar bir mamlakatning uz yuli va uziga xos xususiyatlari bulishi mukarrardir. Ularning bozor Iqtisodiyotiga utish xususiyatlari, utish davr muammolari va vazifalarida ana shu umumiylik va uziga xoslik jixatlari uz ifodasini topadi.
Birinchi model - bozor Iqtisodiyotiga utishning uzok tabiiy- tarixiy jaroyoni bulib, bu an’anaviy (natural) Iqtisodiyot bagrida oddiy tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi, kapitalistik ishlab chiqarishga utilishi va undan xozirgi bozor Iqtisodiyotining shakllanishidir. Bunda texnika - texnologiya va iqtisodiy- ijtimoiy munosabatlar taraqqiyotining xamma tabiiy boskichlari tula bosib utiladi. SHuning uchun bozor Iqtisodiyotiga utishning bu klassik modelida uning xamma belgilari va qonun- koidalari mukammal shakllangan va tula amaliy ifodasini topgandir.
Bozor Iqtisodiyoti uzining xozirgi madaniy shakliga kelishdan avval yovvoyi kapitalizm deb atalgan murakkab tarixiy boskichni bosib utgan bulib, bunda juda ogir yovvoyi xususiyatlar mavjud bulgan. Bular : yakka xususiy mulkning xukmronligi, uta tarkoklik, tartibsizlik, uzboshimchalik, shavkatsiz ekspluatatsiya, mustamlakachilik zulmi, ommaning kashshoklashuvi, girrom rakobat, gayri-insoniy xatti- xarakatlar, demokratiyaning cheklanganligi, ichki va Tashqi zidddiyatlar, iqtisodiy larzalar, davlatning Iqtisodiyotga aralashmasligi va boshkalar. SHular bilan boglik xolda yovvoyi bozor iqtisodieti fakat milliy xujalik doirasidagina emas, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda xam uz ifodasini topgan edi. Jaxondagi kupchilik Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari mana shu iqtisodiy munosabatlar doirasiga tortilgan mustamlaka va karam mamlakatlar edi. SHu tarzda garb davlatlarida rivojlanib borgan yovvoyi iqtisodiet XIX asrda va XX asr O’rtalarigacha xukmron buldi.
Ikkinchi model - mustamlakachilik asoratidan kutilgan mamlakatlarning mustamlakachilikdan meros kolgan kup ukladli, kolok, bir yoklama va asosan an’anaviy - agrar iqtisodietdan bozor Iqtisodiyotiga utish yulidir. Avvalo bu yulning xususiyati shuki, karamlik, mustamlakalik xarakteri va belgilari mustakil iqtisodiy rivojlanish talablari bo’yicha xujalik turlarining transformatsiyasi orkali amalga oshadi. Bu, birinchidan natural xujalik bozor doirasiga tortilib, tovar xujaligiga aylanadi. Kup sonli oddiy tovar xujaliklari bozor Iqtisodiyoti yuli bilan usib boradi. Ikkinchidan, kam rivojlangan mavjud milliy kapitalistik xujalik bozor Iqtisodiyoti tomon rivojlanadi. Uchinchidan, xorijiy kapital yaratgan xujalik, ishlab chiqarishning xorijiy sektori zaminida bozor Iqtisodiyoti belgilari rivoj topadi. Turtinchidan, milliy davlat sektori bozor Iqtisodiyoti talabi bo’yicha usadi va uning roli ortib boradi.
Ikkinchi modelning yana bir xususiyati shundaki, bozor Iqtisodiyotiga utishda zarur xamma tarakkiet boskichlarini bosib utolmay, ayrimlarini chetlab utilishi mumkin. Masalan, kolok, natural va yarim natural xujalik tugridan-tugri bozor Iqtisodiyotiga xos yirik fermer xujaligiga aylanadi. Kul mexnatiga asoslangan, yollanma mexnati takozo etuvchi ishlab chiqarish boskichini chetlab, yirik mashinalashgan va bozorga muljallangan ishlab chiqarishga utiladi. Bu erda umuman bozor Iqtisodiyotiga utishda xozirgi zamon tajribalari va fan - texnika va texnologiya tarakkieti yutuklaridan foydalanish mumkin buladi. Bu esa bozor Iqtisodiyotiga utish jarayonini tezlashtiradi.
SHu bilan birga rivojlanayotgan mamlakatlarida bozor munosabatlari koloklik va kashshoklik vaziyatida Tashqil topadi. SHu bois bu erda chet elning yordami va ayniksa chet el kapital mablaglari muxim rol uynaydi. Sobik mustamlaka va kolok davlatlarning bozor Iqtisodiyoti yuli nisbatan kam mashakkatli va kiska bulishga imkon beradi. Birok, bu yulidan borayotgan, rivojlangan mamlakatlarning ijtimoiy iqtisodiy tafovutlari va muammolari kup. Ayniksa, kam rivojlangan davlatlarda axvol ogir kechmokda.
Uchinchi model - bu totalitar iqtisodiy tizimdan bozor Iqtisodiyotiga utish yulidir. Bu davlatlarda iqtisodiet davlatlashgan sotsializm shaklida amal kilgan bulib, 90% mulk xam unga karam bulishi shunga asos edi. SHuning uchun bu tizimdan bozor Iqtisodiyotiga utish yukoridagi modellardan butunlay fark kiladi. Mustamlakachilik munosabatlarini xisobga olmaganda ularning bozor Iqtisodiyotiga utishdagi umumiy asoslari bir xildir. Xususiy mulk, erkin faoliyat, tadbirkorlik, rakobat,stixiya va boshkalar. Mustamlaka asoratidan ozod bulgan va davlatning faol kullab - kuvvatlashi hamda uzgargan kulay xalqaro sharoitda bu davlatlarda bozor Iqtisodiyotiga utish ancha engil kechadi.
Bozor Iqtisodiyotiga utishning uchinchi yulining uziga xos xususiyati va kiyinchiligi shundaki , bunda u bilan umumiy jixatlari bulmagan Iqtisodiyotdan bozor Iqtisodiyotiga utiladi. Bu tizim uzining asoslarini yaratish vaktida tabiiy - stixiyali paydo bulgan bozor Iqtisodiyoti belgilarini shavkatsiz xolda tag tomiridan yuk kilib tashlangan edi. Keyin esa iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy xukmronlik tazyiki ostida uning alomatlari paydo bulishiga yul kuyilmadi. Odamlar ongiga xususiy mulk va shaxsiy manfaatga qarshi goya singdirildi. U bilan odamlarda davlatga karamlik , tashabbussizlik , lokaydlik, xujasizpik, befarklik hamda uning kafolatli bir tekis taksimot tarziga kur-kurona berilishi kayfiyatlari shakllandi. Ijtimoiy- iqtisodiy tarakkiyot uchun zararli bulgan va bu tizimning inkirozida katta rol uynagan bunday akidaparast ong - fikr va cheklangan, tor iqtisodiy tafakkur bozor iqtisodyoti uchun xam zararlidir. SHuning uchun bu modelda fakat mamlakatni siyosiy , ijtimoiy - iqtisodiy jixatidangina emas, ong, fikr, tafakkur jixatdan xam tubdan uzgartirish kerak buladi.
SHu bilan birga bu modelda bozor Iqtisodiyotiga utishni engillashtiradigan afzal tomonlar xam mavjuddir. Totalitar tizim nixoyatda katta kurbonlar va kiyinchiliklar evaziga ancha kuchli ishlab chiqarish, ilmiy- texnikaviy va kadrlar potentsialini yaratdi. Odamlarda uziga xos tarzda va ma’lum darajada zamonaviy, sotsial- madaniy turmush tarzi tafakkurini paydo kipdi. SHu bilan birga odamlar ongida sotsialistik totalitar tizimning kupayib borgan nuksonli va ziddiyatli tomonlarini uz xayotida kurib, unga nisbatan norozilik kupaygan edi. Ming yillar davomida yashab kelgan xususiy mulk va xususiy manfaat goyalarini bir kancha un yillar davomida jaxonning xar tomonlama ta’siridan ajratib olib, yuk kilib yuborish xam mumkin bulmadi. Bular bozor Iqtisodiyotiga utishda goyaviy jixatdan ijobiy rol uynashi mukarrar edi.
SHuningdek, bu yuldan boruvchi ba’zi davlatlarning oldingi Iqtisodiyotida bozor Iqtisodiyoti belgilari bor edi. Masalan, Polsha, YUgoslaviya, Vengriya ... larda.