“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

10 – Mavzu: Tadbirkorlik kapitali uningaylanishi
Reja:
10.1. Tadbirkorlikkapitalining mohiyati va doiraviy almashIsh bosqichlari.
10.2. Asosiy va aylanma kapitalning aylanIsh tezligi.
10.3. Asosiy va aylanma kapitalni takror IshlabchiqarIsh hamda uningeskirIshi.

Tadbirkorlikning har qanday shakli o‘z faoliyatini amalga oIshirIsh uchun ma’lum miqdordagi IshlabchiqarIsh vositalariga va moliyaviymablag‘lariga ega bo‘lIshi zarur. Buvosita va mablag‘lar foyda olIsh maqsadida IshlabchiqarIsh va xizmatlar ko‘rsatIsh jarayoni uchun zarur bo‘ladi.

Tadbirkor ixtiyoridagi barcha modiy vositalar, tovarlar va pulmablag‘lari birgalikda Tadbirkorlikkapitali deb ataladi.
Tadbirkorlikkapitali IshlabchiqarIsh va muomala jarayonida doimo xarakatda bo‘ladi va Buharakat jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o‘tadi.
Pulkapitalning iqtisodiy faoliyat omillariga sarflanIshi, ularning IshlabchiqarIshda qo‘llanilIshi, Ishlabchiqarilgan tovarlarning sotilIshi va mablag‘larning dastlabki shakliga qaytIshi kabi bosqichlarni o‘z ichiga olgan harakati uningdoiraviy aylanishini tashkilqiladi.
IshlabchiqarIshga sarflanadigan har qanday sarmoya o‘z harakatini pulshaklidan boshlaydi. Pul(P) tegIshli resurslar bozoridan zarur tovarlar, ya’ni IshlabchiqarIsh vositalari (Iv) va Ishchi kuchi (Ik) sotib olIshga sarflanadi (avanslanadi). Buholda pulshunchaki tovarlar sotib olIshgagina emas, balki IshlabchiqarIsh uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy faoliyat omillarini sotib olIshga sarflanadi. Ushbu muomala sohasida pulkapitali o‘z harakatining birinchi bosqichidan o‘tadi
Mazkur jarayon natijasida pulshaklidagi mablag‘lar unumli kapital shakliga aylanadi va ular IshlabchiqarIsh jarayonining potensial omillari hisoblanadi. Kapital harakatida ikkinchi bosqich IshlabchiqarIsh (Ich) jarayoni hisoblanib uningnatijasida unumli kapital tovar (T) shaklini oladi. Buyerda hosil qilingan tovarplar qiumati IshlabchiqarIsh vositalari va Ishchi kuchiga sarflangan qiymatdan ortiq bo‘ladi, ya’ni
Chunki hosil qilingan tovarlar qiymatida IshlabchiqarIsh vositalarining ko‘chgan qiumati, Ishchi kuchi qiymatining ekvivalenti va ular tomonidan vujudga keltirilgan qo‘shimcha mahsulot qiymati ham mavjud bo‘ladi.
Uchinchi bosqichda Ishlabchiqarilgan tovarlarni sotIsh sodir bo‘ladi
T(P Ushbu bosqichda tovarlar pulga aylanadi va o‘zining dastlabki shakliga qaytib keladi. Dastlab pulshaklida sarflangan mablag‘ yana pulshaklida, ammo miqdor jihatidan ko‘proq bo‘lib qaytadi.
Shu sababli uni P1qP+p ko‘rinIshida ifodalash mumkin.
Tovarlarni sotIshdan tushgan pulkapitali yana IshlabchiqarIsh omillari sotib olIsh uchun sarflanadi va shu tariqa yuqoridagi harakat to‘xtovsiz takrorlanaveradi.
Tadbirkorlikkapitali o‘z harakatida uch bochqichni izchil bosib o‘tib, muntazam ravIshda bir shaklidan boshqa bir shakliga aylanib, yana dastlabki shakliga qaytib kelIshi uningdoiraviy aylanishi deyiladi.
Tadbirkorlikkapitali doiraviy aylanishining yaxlit ko‘rinIshi quyidagicha bo‘ladi.

Doiraviy aylanIshning birinchi va uchinchi bosqichlari muomala sohasida, ya’ni resurslar va tovarlar bozorida ikkinchi bosqichi IshlabchiqarIshda ro‘y beradi.

Kapital pulshaklining harakati iqtisodiy faoliyat uchun zarur shart-sharoitlari yaratIshdan iborat. Bunga pulni IshlabchiqarIsh vositalari va Ish kuchi sotib olIshga avanslash orqali erIshiladi. Kapital unumli shaklining harakati tovarlar IshlabchiqarIsh va xuddi shu jarayonda qiymatning o‘sIshiga erIshIshni ta’minlash vazifasiga qaratiladi.
Kapital tovar shaklining harakati orqali Ishlabchiqarilgan tovarlar qiymatining baho shaklida ro‘yobga chiqIshi sodir bo‘ladi va o‘sgan qiymatning pulga aylanishi bilan tadbirkorning foyda olIsh maqsadi ta’minlanadi.
Tadbirkorlikkapitalining har uchala shakli bir vaqtda o‘z doiraviy aylanishiga ega bo‘ladi.
Tadbirkorlikkapitali pulshaklining doiraviy aylanishi:

Unumli kapitalning doiraviyaylanishi:

Tadbirkorlikkapitali tovar shaklining doiraviy aylanishi

Mazkur pulshaklining doiraviy aylanishi uchun bosqichlarning shunday izchillikda (bozor-IshlabchiqarIsh - bozor) bo‘lIshi xoski, bunda IshlabchiqarIsh muomalaning bir-birini to‘ldirib turadigan ikki bosqichi (P(T va T(P) o‘rtasida bo‘ladi, shuningdek, doiraviy aylanIsh boshlarida pulshaklida avanslangan mablag‘ uningoxirida yana o‘sha shaklga qaytadi.

Tadbirkorlikkapitalining harakati bir doiraviy aylanIsh bilan to‘xtab o‘olmaydi, balki u uzluksiz davom etib, takrorlanib turadi. Doiraviy aylanIshlarning bunday uzluksiz takrorlanib, yangilanib turIshi Tadbirkorlikkapitalining aylanishi deyiladi.
Kapital o‘zining aylanIsh xususiyatiga qarab ikki qismga asosiy va aylanma kapitalga bo‘linadi.
Asosiy kapital – IshlabchiqarIsh jarayonida bir nechta doiraviy aylanIshlar davomida qatnashadi, o‘zining qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga (xizmatga) bo‘lib-bo‘lib asta-sekinlik bilan o‘tkazib boradi va ashyoviy- buyum shaklini o‘zgartirmaydi.
Aylanma kapital –bir doiraviy aylanIsh davomida to‘liq iste’mol qilinadi, o‘zining qiymatini IshlabchiqarIsh natijalariga to‘liq o‘tkazadi va ashyoviy-buyum shaklini ham yo‘qotadi.
Asosiy va aylanma kapitallar farqlanIshi asosida qo‘yidagi belgilar o‘tadi.
1. IshlabchiqarIsh jarayonida harakat qilIsh xususiyatlari. Asosiy kapital tayyorlanayotgan mahsulot moddiy tarkibiga buyum jihatdan kirmaydi, uzoq davr davomida faoliyat qiladi (masalan, stanok-10 yil, bino-50-100 yil). Aksincha aylanma kapital (masalan, paxta, jun, metall) har bir doiraviy aylanIshda to‘liq unumli iste’mol qilinadi, o‘zining buyum-ashyoviy shaklini yo‘qotadi va yangi turlari bilan almashinadi.
2. Qiymatini IshlabchiqarIsh natijalariga o‘tkazIsh xususiyati. Asosiy kapital IshlabchiqarIsh jarayonida qator yillar davomida faoliyat qiladi ularning qiymati tovarlarga qisman o‘tib boradi. Xom-ashyo va matirallar yoqilg‘i va energiya kabi aylanma kapital elementlari har bir doiraviy aylanIshda to‘lig‘icha unumli iste’mol qilinadi va ularning qiymati mahsulot va xizmatlar qiymatiga to‘lig‘icha o‘tadi.
3. Kapital qiymatining aylanIsh usuli. Qiymatining aylanIsh usuli bo‘yicha asosiy kapital qiymati ikkiga bo‘linadi, qiymatning mahsulotga o‘tgan qismi tovarlar va xazmatlar bilan birga muomalada bo‘ladi va doiraviy aylanIsh jarayonida tovar shaklidan pulshakliga o‘tadi, hamda qoplash fondi shaklida asta-sekin jamg‘ariladi. Iste’mol qilingan mehnat predmetlari qiymati to‘la-to‘kis aylanib, yangi mahsulotlar qiymati tarkibiga kiradi. Mehnat vositalari o‘z aylanishi davomida bir qator izchil doiraviy aylanIshlarda Ishtirok etadi, vaholanki mehnat predmetlarining aylanIsh vaqti bir doiraviy aylanIsh davriga to‘g‘ri keladi.
4. Qayta tiklanIsh usuli. Qayta tiklanIsh usulida asosiy kapitalning IshlabchiqarIsh natijalariga o‘tkazilgan qiymati, Buvositalar bir qator doiraviy aylanIshlarni o‘z ichiga olgan muayyan davr davomida yedirilib, Ishdan chiqqandan keyin pulshaklidan yangi asosiy kapital shakliga aylanadi. Aylanma kapital har bir doraviy aylanIshdan keyin ashyoviy buyum shaklida qaytib tiklanadi.
Tadbirkorlikkapitali o‘z harakatida IshlabchiqarIsh va muomala bosqichlarini bosib o‘tadi. Shu sababli uningaylanIsh vaqti (Av) IshlabchiqarIsh vaqti (Iv) va muomala vaqti (Mv) yig‘indisidan iborat:

AvqIv+Mv

Sarflangan mablag‘larning IshlabchiqarIsh jarayonida bo‘lIsh vaqti, ya’ni IshlabchiqarIsh vositalari sotib olingandan tayyor tovar bo‘lgan davrgacha o‘tgan vaqt IshlabchiqarIsh vaqtini, muomala jarayonida bo‘lIsh vaqti, ya’ni IshlabchiqarIsh vositalari sotib olIsh va tayyor tovarlarni sotIsh uchun ketgan vaqt muomala vaqtini tashkiletadi. IshlabchiqarIsh vaqti uch qismdan iborat bo‘ladi.
1. Bevosita mehnat jarayoni yoki Ish davri(Id)
2. Turli tanaffuslar davri(Td).
3. IshlabchiqarIsh vositalarining IshlabchiqarIsh zaxiralarida bo‘lIsh davri(Zd)

IvqId+Td+Zd

Ish davri– IshlabchiqarIsh vaqtining asosiy tarkibiy qismidir. Buvaqt davomida mahsulot mahnatning bevosita ta’siri ostida bo‘ladi.

Tanaffuslarni ikki sabab, tibiy jarayonlarning mehnat buyumlariga ta’sir ko‘rsatIsh zarurligi va tashkiliy sabablar taqazo etadi. Birinchi holda, mehnat buyumlari u yoki Budarajada uzoq davom etadigan jismoniy, kimyoviy va biologik jarayonlarning ta’siri ostida bo‘ladi.
IshlabchiqarIsh vositalarining zaxira va ehtiyotlar sifatida bo‘lIsh vaqti bu, ularning IshlabchiqarIsh jarayonining uzluksizligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan davrdir.