Islom shariati manbalari Reja: Sha'riy hukumlar olinadigan manbalar Qur'oni Karim islom dinining bosh manbasi

Aim.uz

Islom shariati manbalari


Reja:
1. Sha'riy hukumlar olinadigan manbalar
2. Qur'oni Karim - islom dinining bosh manbasi
3. Sunnat, uning ta'rifi
4. Ijmo' va uning ta'rifi.
5. Qiyos ta'rifi.
Olimlarning isbotlaricha, inson qilmishlarining hukmi asosan to’rrta sha'riy manbadan chiqariladi. Ular Qur'on, sunnat, ijmo' (ittifoq) hamda qiyosdir. Ushbu to’rt manbaning hujjat ekanligiga hamda darajalari ham shu tartibga ko’ra ekanligiga hama olimlar fikr bildirishgan. Bular usulul ahkom, ya'ni hukmlarning asli, asosi deb ham aytiladi. Masalan, mujtahiddan biror ishning sha'riy hukmini so’ralsa, u avval Qur'oni Karimdan javob axtaradi, topsa, unga binoan hukm qiladi. Agar topmasa, undan so’ng sunnati nabaviyyaga murojaat qiladi, javobi topilmasa, demak, sunnatga suyanib hukm chiqaradi. Agar undan ham topilmasa, so’ralgan ish hukmiga Payg’ambar alayhissalom vafotidan so’ng mujtahidlar aynan o’sha so’ralgan ish yuzasidan yakdil fikrga kelgan bo’lsalar, o’sha javob bilan hukm chiqaradi. (Rasullohning hayotliklarida ijmo' bo’lmaydi, chunki u zot har bir savolga o’zlari javob beradilar). Agar bunday ijmo' bo’lmagan bo’lsa, mujtahid u ishning sha’riy hukmini chiqarish uchun qiyos yo’li ila mazkur ishga o’xshash ishlar yuzasidan shariatga berilgan javoblarda ilmiy asosda yondashib, har tomonlama mulohaza qilib taqqoslab, o’zining bor ilmini sarflab javob topadi. Mazkur to’rtta asosiy manbaning haqqoniyligiga hamda shu tartibda kelishiga Qur'oni Karimning Niso surasi, 59-oyati dalil bo’ladi. Mazkur oyati karimda «Allohga itoat qiling»dan Qur'onga ergashish tushunilishi lozim. Rasulga itoat qilinglar, deyilganida ulomalarga ergashish anglashiladi. Ammo bir fikrga kelisha olmagan masalani ollohga va rasuliga qaytarish – olloh va uning rasuliga aytgan hukmlarga solishtirish, ya'ni, qiyos qilish demakdi.
Hukm chiqarishda mazkur tartibga, ya'ni avval Qur'on, keyin sunnat, so’ng ijmo va undan keyin qiyos kelishiga yana bir dalil janobi Rasulloh (s.a.v)ning Muoz ibn Jabalni, Yaman musulmonlariga ta'lim bermoq uchun yuborayotgan vaqtlaridagi ko’rsatmalaridir.
Yuqorida sanalgan to’rtta manbaadan tashqari bir qancha manbaalar ham mavjud. Ammo bu manbalarni ba'zi olimlar manba bo’ladi desalar ba'zilari bo’lolmaydi deydilar. Bularning eng mashxurlari – al istixson, al-maslahatul mursalax, al-istixsob, al-urf, mazhabus-sahobiy va sha’ru man qoblana.
“Ilm – ul fiqh” huquqshunoslik to’g’risidagi fan bo’lib Islom huquqini turli sohalarini o’rganadi. Fiqh fani o’ziga xos fan bo’lib, u birinchi navbatda din masalalarini o’z ichiga oladi. Lug’atda «al-fiqh» so’zi «aql ila anglamoq, tushunmoq» ma’nolarini beradi. Istilohda esa u «islom huquqi»ni anglatadi. Fiqh fani – G’arbda Islamic Law, Muslim Law (ingliz tilida), le Droit musulman (frantsuz tilida), islamische Gesetz (nemis tilida) kabi nomlar bilan yuritiladi. Dunyoviy huquq normalaridan farqli o’laroq fiqh o’z ichiga ko’proq ibodat masalalarini ham qamrab oladi. Buni Tavrot kitobining ibodat masalalarini jamlab olgan Talmudga qiyoslash mumkin. Shuningdek, fiqh fuqaroviy jamiyatdagi kishilar o’rtasidagi ba’zi mulkiy, fuqarolik va boshqa masalalarni ham bahs etadi. Bu esa, o’z navbatida, fiqhni yurisprudentsiyaga yaqinlashtiradi. Aynan shu jihat davlat huquqi tarixini o’rganuvchilar bilan diniy huquqni tadqiq etuvchi islomshunoslar orasida turli talqinlarni keltirib chiqarmoqda.
Fiqh ilmining musulmonlar uchun amaliy diniy qoidalarni ishlab chiquvchi «furu’ al-fiqh» («fiqh tarmoqlari») va sakral manbalardan amaliy qoidalarni chiqarish (istinbot) uslublarini tadqiq etuvchi «usul al-fiqh» («fiqh asoslari») degan asosiy sohalari mavjud.
Fiqh ilmi ummaning olim kishilari orasida shakllana boshladi. Avval u Ilohiy Kitobni aqliy tushunish va izoh berishni anglatgan. Bu ma’noda ilk davrda fiqh (aqliy tushunish) ‘ilm (naqliy tushunish) ning aksini bildirgan. Asta-sekin islomning amaliy masalalarini bahs etuvchi fan shakllanib, unga ‘ilm al-fiqh nomi berildi. Payg’ambar vafotidan keyingi davrda Arab davlati hududlari tez sur’atlar bilan kengaya bordi. Uning tarkibiga Andalus (Ispaniya), Shimoliy Afrika, Misr, Suriya, Iroq, Eron, Xuroson, Movarounnahr, Hindiston va boshqa o’lkalar kiritildi. Fiqhning mintaqaviy maktablarida islom amaliyoti masalalari tezlik bilan ishlab chiqa boshlandi. Ularning an’analari o’zlari faoliyat olib borayotgan muhit va mahalliy madaniyat ta’siri ostida bir-biridan farq qilar edi. Bir-biridan uzoq bo’lgan yerlarda mustaqil fiqh markazlari paydo bo’ldi. Ular orasida katta arab qo’shinlari turgan Iroq (Kufa, Basra), Misr, Shom, Hijozning (Madina, Makka) ahamiyati yuqori bo’ldi. Mazkur mahalliy markazlarning urf-odatlari, ehtiyoj va shart-sharoitlari turlicha edi. Yangi ko’tarilgan masalalarga kirishilganda (ijtihod), har bir faqih turli yechim (fatvo) qabul qilardi. Bularning barisi ma’lum o’lkalarda turli mazhablarning paydo bo’lishiga zamin yaratdi.
Ilk rivojlanish davrida fiqhga doir bo’lgan masalalar miqyosi, ularni muayyan boblar va fasllarga bo’lib o’rganish an’analari shakllanib ulgurdi. Shu davrning o’zidayoq fiqh islom fanlari orasida o’z o’rnini oldi.
Muhaddislar (traditsionalizm) harakatining boshlanishi fiqh ilmining rivojlanishida yangi davrni ochib berdi. Faqat Payg’ambardan maxsus texnika (muhaddislar texnikasi) asosida naql qilingan xabargina muqaddas (diniy) ahamiyatga ega ekanligi haqidagi fikr diniy ilmlar sohasida eski qoidalarni zudlik bilan o’zgartirdi. Traditsionalizmning VIII asr mobaynida kuchayib borishi kalom va fiqh sohasida keskin burilish yasadi. Bundan avval qabul qilingan qoidalar yangi talablar asosida ko’rib chiqishni taqozo etdi. Bu ishlarni amalga oshirishda ash-Shofi’iyning «ar-Risola» asari muhim rolni o’ynadi. Unda naqliy va aqliy uslublar, muqaddas matnlar o’zaro munosabatlari o’rtasidagi ziddiyatlarni hal qiluvchi metodologiya asoslanib berildi. Bu bilan usul al-fiqh fani dunyoga keldi. «Ar-Risola» fiqh olimlari orasida shu davrgacha olib borilgan «Ahl al-hadis» va «Ahl ar-ra’y» guruhlarining ziddiyat va ixtiloflariga barham berdi. Mintaqaviy maktablardan personalashgan mazhablarga o’tish boshlandi. IX-X asrlardagi sunniy mazhablarning soni kamayib, XII-XIII asrlarda ulamolarning o’zaro kelishuvi (ijmo‘) asosida ular to’rtta deb e’lon qilindi. Shu bilan bir qatorda ijtihod darvozalari yopilganligi haqidagi noreal fikr ham tarqatildi.
Bunga oid ko’p asarlar yozilgan bo’lib, fiqh bo’yicha eng avvalo paydo bo’lgan kitoblar orasida Imom Molik ibn Annosning “Al Mutavvo”, Zayd ibn Hasanning “Majmu’ al – fiqh”, Ahmad ibn Hanbalning “Al Musnod” asarlarini aytish mumkin.
Fiqh sohasida eng mashhur asar vatandoshimiz Burxoniddin Ali ibn Abu Bakr ibn Abdujalil al - Farg’oniy al – Marg’inoniy ar – Rishtoniyning “al – Hidoya fi – l –Furu” (fiqh sohalari haqida hidoya) kitobi.
VIII asrning oxiri-IX asrning boshlarida Movarounnahrda hanafiyya mazhabi tarqala boshladi. Buxoro va Samarqand shaharlarida shu mazhab ta’limoti asosida Movarounnahr fiqh maktabi tarkib topdi. Movarounnahrlik faqihlar teran bilimlari, qimmatli asarlari bilan islom dunyosida katta shuhrat qozondilar. Faqihlarning davlat hukmron doiralari, xalq ommasiga ta’siri juda kuchli edi. Diniy hayotda uchraydigan muammoli masalalar faqihlar orqali yechilgan. Fiqh shaxs, oila va jamiyat hayoti turli shahobchalari masalalarini qamrab olganligi tufayli Movarounnahr maktabi namoyandalari bu o’lka xalqlari an’analari, urf-odatlarini umumislom mavqelaridan turib tahlil qilishdek vazifani bajarganlar. Movarounnahrlik faqihlarning bir necha avlodlari faoliyati orqali mahalliy xalqlarning tarixiy, huquqiy an’analari islom madaniyatida o’z aksini topdi.
VIII-X asrlarda Movarounnahrning ayrim shaharlarida hanafiylikka asoslangan ilmiy markazlar paydo bo’ldi. Buxoro maktabiga Abu Hafs Ahmad ibn Hafs al-Kabir al-Buxoriy (v. 832 y. ) asos solgan. Samarqand ilmiy markazining shakllanishiga Abu Muqotil as-Samarqandiy, Abu Bakr al-Juzjoniy, al-Atakiylarning ta’siri katta bo’ldi. Buxoro faqihlari bu davrda asosan fiqhning amaliy masalalari (furu’ al-fiqh) bilan, samarqandliklar esa o’z ilmiy faoliyatlarini ilohiyot (usul ad-din) mavzui bilan shug’ullanishga qaratdilar.
XI-XIII asrlarga kelib, fiqh rivoji yuksak pog’onaga ko’tarildi. Qoraxoniylar (999-1212) davri faqihlari umumislom darajasida shoh asarlar yaratib, hanafiya mazhabi klassiklari mavqeiga erishdilar. Haqiqatan ham Movarounnahr hanafiy mazhabining «qal’asi» edi, desak adashmaymiz. Sadrlar, ar-Rig’damuniy, az-Zaranjariy, al-Mahbubiy, as-Saffor, al-Pazdaviy, Samarqand sayyidlari, al-Xayzoxaziy, al-Aqiliy, al-Marg’inoniy oilalari ilm va ijtimoiy hayotda kuchli mavqega ega bo’ldilar.
XI-XII asrlarda faoliyat olib borgan Movarounnahr faqihlaridan Abu Zayd ad-Dabusiy (v. 1037 y. dan avval), al-Halvo’iy (v. 1056 y.), as-Saraxsiy (v. 1088-1089 y.), al-Pazdaviy (v. 1089 y.), as-Sadr ash-Shahid (v. 1141 y.), Abu Hafs an-Nasafiy (v. 1142 y.), Alo’ ad-din as-Samarqandiy (v. 1144-45 y.), Burhon ad-din al-Kabir al-Buxoriy (v. 1174-75 y.), al-Attobiy (vaf. 1190 y. ), al-Kosoniy (v. 1191 y.), Qozixon (v. 1196 y.) va Burhon ad-din al-Marg’inoniy (v. 1197 y.) kabi ma’lum va mashhur faqihlarning nomlarini keltirish mumkin.