Islom tarixi va falsafasi



Download 455,82 Kb.
Pdf ko'rish
bet10/23
Sana22.06.2021
Hajmi455,82 Kb.
#73850
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   23
Bog'liq
ijtimoiy psixologiyada guruh va sinf psixologiyasi

2.2. Etnik guruhlar 

 

Ijtimoiy  ‘sixologiyada  katta  guruxlar  ichida  etnik  guruxlar  ‘sixologiyasi  yahni 



etno’sixologiya  buyicha  ku’rok  tadkikotlar  utkazildi.  Ayniksa  xozirgi  davrda  xar 

bir jumxuriyatlar aloxida, mustakil davlat mavkeini olgan, lekin boshka tomondan 

karaganda  xamdustlik  mamlakatlari  ittifoki  sharoitida  millatlar  urtasida  muttasil 

alokalar  mavjudligidan  kelib  chikib,  ilmiy  ‘sixologiya  masalalari  kun  tartibida 

avvalgidan  xam  muxim  masala  sifatida  kuyilmokda.  SHuning  uchun  xam  katta 

guruxlar ichida milliy guruxlarga ku’rok ehtibor berish lozim  deb to’dik, bunday 

ehtiborning  yana  bir  boisi  –  Uzbekistonda  bu  soxada  ayrim  tadkikotlarni 

utkazilganligi,  lekin  ular  ku’  xolatlarda  milliy  ‘sixologiya  doirasida  olib 

chikilmaganligidadir.                                                            

Milliy ‘sixologiya nima va uni kanday kilib urganish mumkin? Bu xozirda, yahni 

mustakil  Uzbekiston  sharoitida  ku’gina  tadkikotchilarni  kiziktirayotgan 

masalasidir.  CHunki  davr  etno’sixologiyadan  shunday  em’irik  mahlumotlar 

kutmokdaki, u fakatgina milliy ongga taalukli bulgan xozirgi va utmishdagi xolatni 

emas,  balki  millatning  ertangi  kunini,  uning  ongi  kaysi  tomonga  uzgarishini, 

millatlararo  sodir  buladigan  jarayonlarni  bashorat  kilmogi  lozim.  Buning  uchun 

unga  kuchli  etno’sixologik  nazariya  va  ishonchli  metodlar  kerak,  Uzbekiston 

olimlari  oxirgi  ‘aytlarda  masalaning  xuddi  ana  shu  tomoniga  katta  ehtibor 

bermokdalar.  CHunki  sobik  Ittifok  sharoitining  uzi  ana  shunday  kuchli 

nazariyaning  bulishi  uchun  anchagina  tuganok  bulgan,  em’irik  tadkikotlar  esa, 

avval  tahkidlanganidek  tor  guruxlar  doirasidan,  avvalo  oilalar  doirasidan 

chikmagan edi. Etno’sixologiya – bu ‘sixologiyaning shunday tarmogiki, u ayrim 

millatlar  ‘sixologiyasidan  tashkari  turli  xalklar  ‘sixologiyasini,  kichik  milliy 

guruxlarini  xam  urganadi.  Mahlumki  bu  boradagi  birinchi  milliy  tadkikotlarni 

V.Vundt boshlab bergan edi. Uning tadkikotlaridan «xalk» tushunchasi aslida etnik 

uyushma  mahnosida  tushuntirilgan  edi.  Uning  fikricha  etnik  guruxlar 

‘sixologiyasini urganish uchun ularning tilini odatlarini va ana shu xalklarda keng 

tarkalgan  afsonalar  va  boshka  ong  tizimlarini  urganish  kerak.  SHunisi  dikkatga 

sazovorki, Vundtdan keyingi davrda utkazilgan muxim tadkikotlardan biri bizning 




 

 

15 



ulkamizda  utkazilgan  bulib,  uni  ‘sixolog  A.  R.  Luriya  amalga  oshirgan  edi.  Bu 

eks’erimental  tadkikot  bulib,  uni  utkazishdan  asosiy  maksad  L.  S.  Vigatskiyning 

madaniy-  tarixiy  yondashuv  goyasini  tekshirish  edi.  Luriya  bochiligidagi  olimlar 

guruxi  revolyutsiya  galaba  kozongan  Uzbekiston  sharoitida  turmush  tarzining 

uzgarishi  bilan  uzbek  xalki  ‘sixologiyasining  xam  uzgarganligini  isbot  kildilar. 

Asosiy  maksad  –  bilim  jarayonining  uzgarganligini  isbot  kilish  bulsa  xam 

tadkikotchilar uz-uzini anglash va uz xulk-atvorini analiz kilish borasida xam uyda 

utiradigan  ayollar,  endigina  savod  olish  maksadida  savodxonlik  kurslarida 

ukiyotgan  ayollar  xamda  ‘edogogika  bilim  yurtlarida  tahlim  olaetgan  kizlar 

urtasida  fark  bor-yukligini  tekshirishdi.  Tadkikot  asosan  uz-uzini  analiz  kilish 

metodi  yordamida  utkazilgan  bulib  ayollarga  turli  savollar  orkali uz  shaxsiga  xos 

xususiyatlarini, uzidagi yetakchi sifatlarini aniklash va bahzi ‘sixologik xolatlarga 

baxo  berish  to’shirigi  berildi.  Lekin  javoblarning  sifati  tulikligi  ayollarning  bilim 

saviyasiga  va  ijtimoiy  alokalar  tizimida  tutgan  urniga  boglik  bulib  chikdi.  Uyda 

utirgan  ayollar  ku’  xollarda  kuyilgan  savolni  xam  anglamasligi  mahlum  buldi. 

Luriya shu narsaga ikror buldiki, uzbeklardagi ong asosan boshka odamlar fikriga 

boglik  ekanligi,  tobelik  ‘sixologiyasi  kuchliligini  anikladi.  Masalan:  ayollarga 

uzidagi  yomon  sifatlarni  aytish  to’shirigi  berilganda,  ular  yomon  kushnilarni 

kursatishar  va  umuman  uz-uzini  baxolashdan  kura  boshkalarni  baxolash  ularga 

sifat xarakteristikalari berish ancha oson tuyulardi. 

Yukorida  tahkidlaganimizdek  A.  R.  Luriyaning  asosiy  maksadi  milliy  ‘sixologik 

xususiyatlarni  urganishda  tarixiy  ‘rintsi’ga  tayanish  lozimligini  isbotlash,  xamda 

milliy  ‘sixologiyani  xayot  tarziga,  shaxsni  jamiyatda  kishilar  munosabatlari 

tizimida  tutgan  urniga  bevosita  boglikligini  isbot  kilish  edi.  Lekin  tadkikotning 

axamiyati  shunda  ediki,  unda  birinchi  marta  milliy  ‘sixologiyani  urganishga 

yordam  beruvchi  metodlar  va  metodik  ‘rintsi’lar  sinab  kurilgandi.  Tugri  bu 

tadkikotda tu’langan mahlumotlar va ilmiy xulosalar bilan bugungi kunda kelishib 

bulmaydi, kolaversa, bu kontse’tsiyaning uzi necha bor kayta ishlovni talab kildi, 

lekin  milliy  ‘sixologiya  buyicha  utkazilgan  kross  –  tadkikot  sifatida  uning 

axamiyati  kattadir.  Kullangan  ‘iktogramma  –  «suz  ‘ortretlari»ni,  uz-uzini  analiz 

kilish  metodlarini  xozirgi  zamonaviy  tadkikotlarda  xam  fakat  yangicha 

metodologik ‘rintsi’larda kullash mumkin. 

Oxirgi  yillarda  chet  el  va  sobik  Ittifok  olimlarining  tadkikotlarini  umumlashtirib, 

etno’sixologik  ishlarga  yagona  ilmiy  yondashuvni  to’ish  xarakatlari  sezilmokda. 

Bu  soxada  mashxur  rus  etnogrofi  va  ‘sixologi  Yu.  Bromley  olib  borgan  ishlar, 

uning  laboratoriyasida  tu’langan  mahlumotlar  misol  bulishi  mumkin. 

Yu.V.Bromley etnik guruxlar ‘sixologiyasida ikki tomonni fark kiladi. 

1-  ‘sixik  asos-etnik  xarakter,  tem’erament,  milliy  anhanalar  va  odatlardan  iborat 

barkaror kismi: 

2  -  xissiyot  soxasi,  etnik  yoki  milliy  xis  kechinmalarni  uz  ichiga  olgan  dinamik 

kism.  Lekin  tadkikotchilar  nima  uchundir  milliy  ‘sixologiya  masalalari  bilan 

shugullanishganda, milliy kirralar yoki sifatlarni aniklash bilan shugullanadilarda, 

u  yoki  bu  millatlargagina  xos  bulgan  kirralarni  to’ishga  urinadilar,  lekin  fan 

texnika rivojlangan, millatlar uygunligi, millatlarning doimiy uzaro xamkorligi va 

mulokoti  sharoitida,  aralash  nikoxlar  keng  tarkalgan  sharoitda  fakat  u  yoki  bu 



 

 

16 



millatga xos bulgan kirralar xakida ga’irish juda kiyin. Masalan: Uzbeklar urtasida 

utkazilgan  kichik  tadkikot  natijasida  shu  narsa  mahlum  buldiki,  guyoki 

mexmondustlik,  kamtarlik,  samimiylik  kabi  ijobiy  sifatlar  uzbek  xalkigagina  xos 

emish.  Tugri  bu  sifatlar  albatta  uzbeklarda  bor.  Lekin  aynan  shu  sifatlar  boshka 

millat  vakillarida  yuk  deyishga  chikkanimiz  yuk.  Xuddi  xar  bir  shaxs  ongida 

turlicha sterioti’lar – yahni urnashib kolgan obrazlar bulganidek, xar bir oila yakin 

oshna  ogaynilar  va  uziga  uxshash  shaxslar  bilan  mulokot  jarayonida  u  yoki  bu 

millat vakilida xam uz millatiga xos bulgan sifatlar xakida, sterioti’lar ‘aydo bulib, 

uning ongida urnashib boradi. Bunday sterioti’lar uz millatiga va boshka xalklarga 

nisbatan bulib, boshkalar xakidagi tasovvurlar ancha sodda, yuzaki, mazmunan tor 

buladi.  SHunday  tasavvurlar  asosida  boshka  millatlarga  nisbatan  yoktirish 

(sim’atiya)  yoki  yoktirmaslik  (anti’otiya)  va  befarklik  munosabatlari  shakllanadi. 

Uz  millati  xakidagi  tasavvur  va  sterioti’lar  esa  milliy  «etnotsintrizm»  xissini 

shakllantiradiki,  shu  xis  tufayli  shu  milliy  gurux  vakillarida  boshka  millatlarga 

nisbatan irrotsional munosabatlar ‘aydo bulishi, bu esa milliy antogonizm va milliy 

adovatlarni  keltirib  chikarishi  mumkin.  Bu  borada  ijtimoiy  ‘sixologlar  va 

mavkurachilar oldida turgan muammolardan biri. 

Millat  vakillirida  milliy  gururning  kay  darajada  bulishini  aniklash  muammosi 

turadi.  CHunki  ku’incha  milliy  gurur  tufayli  ayrim  shaxslarda  boshka  millatlarni 

mensimaslik, ulardagi gurur yoki milliy xislarni tan olmaslik xollari kuzatilmokda. 

Umuman  bizning  fikrimizcha,  milliy  adovatlar  asosida  yotgan  etnotsintrizm  va 

milliy  gururning  salbiy  kurinishlari  boshka  millatlarning  tarixini,  ularning 

anhanalarini,  tili  va  xokazolarini  bilmaslikdan  kelib  chikadi.  Milliy  ‘sixologiya 

buyicha  utkazilishi  lozim  bulgan  tadkikotlarning  maksadlaridan  biri  xam  boshka 

millat ‘sixologiyasini bilib, uni boshka millatlarga yetkazishi tufayli, xar bir millat 

vakiliga xurmat-izzat xissini kuchaytirishdir. CHunki uzini xurmat kilmagan odam 

boshkani  xurmat  kilmaydi  buning  uchun  esa,  uz  ‘sixologiyasini  xam,  uzgalar 

‘sixologiyasini  xam  bilishi  kerak.  SHundagina  shaxslararo  ziddiyatlarga  barxam 

berilishi  mumkin.  Bu  narsa  millatlar  ‘sixologiyasiga  xam  xosdir  yahni  fan 

jamiyatga  shunday  etnografik  va  etno’sixologik  mahlumotlar  majmuini  yaratib 

berishi  lozimki,  undagi  mahlumotlar  asosida  katta  gurux  xisoblangan  millatlar 

‘sixologiyasini xam boshkarish mumkin bulsin. 

                                                                                                                                                      


Download 455,82 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   23




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish