Истеъмолчиларнинг асосий ҳУҚУҚлари

Quyidagi sxemada iste’molchilar o’z huquqlari qanday himoya qilishlari mumkinligi o’z aksini topgan
1-jadval

Qonunning 6-moddasida keltirilgan zarur, to’g’ri va tushunarli ma’lumot tushunchalariga amaldagi Fuqarolik kodeksida ham, Qonunda ham to’liq ta’rif berilmagan. Shu o’rinda zarur va to’g’ri ma’lumot deganda nima tushuniladi degan savol tug’iladi. Bizningcha, zarur ma’lumot deganda sotuvchi tomonidan xaridorga beriladigan to’liq hajmdagi ma’lumotlar tushuniladi. Zarur ma’lumot iste’molchida tovar (ish, xizmat) haqida tasavvur hosil qilish, aynan ulardan qanday foydalanish kerakligi to’g’risida tushunchani vujudga keltirishi lozim. Odatda, iste’molchi sotib olishni mo’ljal qilgan tovar (ish, xizmat) haqida etarli ma’lumot (bilim)ga ega bo’lmaydi (ega bo’lishi mumkin bo’lsa-da, qonun iste’molchi bunday ma’lumotga ega bo’lmaydi, deb tahmin qiladi). Shuning uchun ham ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) iste’molchiga tovar (ish, xizmat) haqida etarli va to’liq ma’lumot berishi lozim. Iste’molchi esa unga taqdim etilgan ushbu ma’lumotlardan oqilona foydalanib, o’ziga ma’qul bo’lgan, o’zini qiziqtirgan tovarning xususiyatlari, sifati, uni ishlatish va saqlash tartibi haqida to’liq ma’lumotga ega bo’lishi, ushbu tovar (ish, xizmat) natijalaridan mutaxassis ko’magisiz mutaqil ravishda foydalana olishi lozim bo’ladi.
Yuqorida keltirilgan ta’rifdan kelib chiqib, «zarur ma’lumot» deganda:
birinchidan, sotuvchi (ijrochi, ishlab chiqaruvchi)ning yuridik manzili va u tasarruf (realizatsiya) qilayotgan tovar (bajarayotgan ish, ko’rsatayotgan xizmat) haqida aniq ma’lumotlar tushuniladi (bu ma’lumot orqali iste’molchi unga nuqsonli tovar sotilganda yoki bajarilgan ishda (ko’rsatilgan xizmatda) kamchiliklar aniqlanganda javobgarni topish bilan bog’liq qiyinchiliklar yuzaga kelishining oldi olinadi);
ikkinchidan, o’zida albatta uning sifati, asosiy iste’mol xususiyatlari, narxi, ishlab chiqaruvchining majburiyatlari va Qonunning 5, 6-moddalarida sanab o’tilgan talablarni aks ettirgan ma’mot majmui tushuniladi (bu esa iste’molchiga o’ziga kerakli tovar (xizmat)ni tanlab olish imkonini beradi);
uchinchidan, sotuvchi (ijrochi) iste’molchiga savdo va xizmat ko’rsatish qoidalari to’g’risida beradigan to’liq ma’lumot tushuniladi. Bunday qoidalarning mavjudligi uning bajarilishi majburligini belgilaydi. Bu esa iste’molchining kuchi va mablag’i tejalishiga olib keladi.
To’g’ri ma’lumot deganda tovar (ish, xizmat)da aks ettirilgan ma’lumot uning asl holdagi ko’rinishiga, ya’ni tarkibiga va xususiyatlariga mos kelishi tushuniladi.
Tovar (ish, xizmat) haqidagi ma’lumotda quyidagilar ko’rsatilishi shart:
- tovar (ish, xizmat) majburiy talablarga muvofiq kelishi shart bo’lgan normativ hujjatlarning nomi;
- tovar (ish, xizmat)ning asosiy iste’mol xususiyatlari, shu jumladan o’ziga xos xususiyatlari ro’yxati;
- bahosi va sotib olish shartlari;
- ayrim turdagi tovarlarning ishlab chiqarilgan sanasi;
- ishlab chiqaruvchi (ijrochi)ning kafillik majburiyatlari;
- tovardan samarali va xavfsiz foydalanish qoidalari hamda shartlari;
- tovarning xizmat (yaroqlilik) muddati va ushbu muddat tugaganidan keyin iste’molchi nima ishlar qilishi zarurligi, shuningdek, bunday ishlarni bajarmaslik natijasida kelib chiqishi mumkin bo’lgan oqibatlar to’g’risidagi ma’lumotlar;
- ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning nomi va mulkchilik shakli, ro’yxatga olish va litsenziya guvohnomasining qayd raqami;
- ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning hamda ular iste’molchidan da’vo qabul qilishga vakolat bergan, shuningdek ta’mirlash ishlarini bajaradigan va texnikaviy xizmat ko’rsatadigan korxonalarning manzillari;
- tovarlarni saqlash, xavfsiz utilizatsiya qilish usullari hamda qoidalari;
- teatr-kontsert tadbirlari o’tkazilayotganda fonogrammadan foydalanishi to’g’risidagi axborot.
Sertifikatlanishi shart bo’lgan tovar haqida iste’molchiga uning sertifikatlanganligi to’g’risida ma’lumot taqdim etilishi lozim.
Tovar (ish, xizmat) haqidagi zarur axborotning yo’qligi bunday tovar (ish, xizmat)ni realizatsiya qilish ma’lumot berilgunga qadar tegishli davlat boshqaruvi organining ko’rsatmasi bo’yicha to’xtatib turilishiga sabab bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasining 1997 yil 30 avgustda qabul qilingan «Oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligi to’g’risida»gi Qonunning 12-moddasiga asosan, iste’molchiga sotilayotgan qadoqlangan va o’ralgan oziq-ovqatlar, ovqatga qo’shiladigan biologik faol qo’shimchalar, oziq-ovqat qo’shimchalari yorliqlariga (suqma varaqalariga) ega bo’lishi, ularda quyidagi ma’lumotlar ko’rsatilishi kerakligi belgilangan. Ya’ni:
- oziq-ovqat nomi;
- oziq-ovqatning nimaga mo’ljallanganligi (maxsus bolalarbop mahsulotlar va parhez taomlar uchun);
- tayyorlovchining nomi;
- tovar telgisi (belgiga ega tashkilotlar uchun);
- oziq-ovqat tarkibiga kirgan narsalar, shu jumladan oziq-ovqat qo’shimchalarining nomi;
- oziqlik qimmati, navi;
- saqlash shart-sharoitlari (masalan, quyosh nuri tushmaydigan, salqin va quruq joyda; Q5 dan Q20 gacha daraja issiqlikda);
- tayyorlangan sanasi, yaroqlilik muddati;
- tayyorlash usuli (masalliqlar hamda maxsus bolalarbop va parhez oziq-ovqat mahsulotlari uchun);
- og’irligi;
- foydalanish usuli (biologik faol qo’shimchalar, oziq-ovqat qo’shimchalari, maxsus bolalarbop va parhez oziq-ovqat mahsulotlari uchun);
- muvofiqlik belgisi (mahsulotni muvofiqlik belgisi bilan tamg’alash huquqini beradigan litsenziyasi bor korxonalar uchun);
- normativ yoki texnikaviy hujjatlarning nomerlari va shunga o’xshash ma’lumotlarni o’zida aks ettirishi lozimligi belgilangan.
Yuqoridagilardan kelib chiqib tovarni to’g’ri tanlash uning markirovkasida etarli (og’irligi, hajmi va tarkibi haqida) ma’lumotlar bo’lishini taqozo etadi. Ammo ko’plab tovarlarni ulgurji, ya’ni katta hajmlarda etkazib berilishi ko’p hollarda ularda ma’lumotlarni aks ettirish imkoniyati bo’lmasligiga olib keladi. Shuning uchun ham ko’pgina rivojlangan davlatlar qonunchiligida ishlab chiqaruvchilarning, tovarlarning miqdorini va har bir donasining narxini ham alohida ko’rsatishlari shartligi belgilangan.
Iste’molchilarga to’g’ri ma’lumot berish usullaridan biri – to’g’ri, maqbul va chiroyli tarzda do’kon yoki atele peshtaxtalariga sotuvda mavjud bo’lgan yoki tashkilotda tayyorlanadigan mahsulotlar namunalarigina qo’yiladi. Har bir namuna aniq jihozlangan yorliq va narxnoma bilan ta’minlanadi. Tovar yoki xizmatlar narxlari qaydnomasi hammaga ko’rinarli joyga osib qo’yilishi lozim. Peshtaxtalar belgilangan talablar darajasida jihozlangan bo’lishi, ular oynalari terlashining hamda muzlashining oldi olinishi, kechqurunlari esa ular yaxshi yoritilgan bo’lishi kerak. Bu, o’z navbatida, iste’molchiga peshtaxtadan mahsulotlarning xususiyatlariga baho berib, o’ziga maqbulini tanlash imkonini beradi. Sotib oluvchining talabiga binoan peshtaxtadagi tovar namunasi unga sotib yuborilishi mumkin.
Tovar (ish, xizmat) haqidagi ma’lumotni taqdim etishda asosiy vazifa – ular ichidan keraklisini tanlab olishdan iborat. Iste’molchilarga taqdim etiladigan ma’lumotlarning kerakli hijmini ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning o’zi belgilaydi. Ammo u ma’lumot to’liq bo’lmaganligi uchun qonunda belgilangan javobgarlik mavjudligini esidan chiqarmasligi lozim. Ayrim turdagi tovar (ish, xizmat)lar haqidagi ma’lumotlar ro’yxati va ularni iste’molchilarga etkazish usullari O’zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari bilan belgilanishi mumkin. Ular O’zbekiston Respublikasining barcha hududida umummajburiy kuchga ega bo’ladi.
Shu jumladan, ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)lar tomonidan o’rnatilgan qo’shimcha ma’lumotlar tovarning xususiyati va spetsifikasi haqida yanada to’liqroq ma’lumotga ega bo’lishga olib kelishi mumkin.