Iv. Foydalanilgan adabiyotlar

ASOSIY QISM.
1 Fotoeffekt tarixi.
Fotoeffektning kashf etilishi tarixini 1887-yildan boshlagan ma’qul, chunki o’sha yili Gerts kuchlanish berilgan uchqun oralig’ining elektrodalarini ultrabinafsha nur bilan yoritganda uchqun chiqishi osonlashganini kuzatgan.
Gerts topgan hodisani quyidagi osongina qilib ko’rsa bo’ladigan tajribada kuzatish mumkin (1-rasm). F uchqun oralig’ining kattaligi shunday tanlanadiki, T transformator va C kondensatordan tashkil topgan sxemada uchqun qiyinlik bilan (bir minutda bir yoki ikki uchqun) chiqsin.

1-rasm. Gerts tajribasining sxemasi.
Agar toza ruxdan F elektrodlarni Hg simob lampasining nuribilan yoritsak, kondensatorning razryadlanishi yengillashadi: agar transformatorning quvvati C kondensatorni tez zaryadlash uchun yetarli bo’lsa, uchqun tez-tez chiqib turadi. Lampa bilan F elektrodlar orasiga G shisha plastinka qo’yib, ultrabinafsha nurlarning yo’lini to’ssak, hodisa yuz bermay qo’yadi.
Galvaks, A. G. Stoletev va boshqa tadqiqotchilarning sistemali tekshirishlari (1888-yil) natijasida shu narsa aniqlanadiki, Gertsning tajribasida elektrodlarga yorug’lik ta’sir etishi natijasida zaryadlar ozod bo’ladi. Elektrodlar o’rtasidagi elektr maydoniga tushganda bu zaryadlar tezlashadi, atrofdagi gazni ionlashtiradi va uchqun chiqishiga sababchi bo’ladi.
A. G. Stoletev fotoeffektga oid tajribalar o’tkazganda birinchi bo’lib elektrodlarga kichik potensiallar farqini bergan. “1888-yilning boshida, -deb yozadi Stoletev, - Gerts, Videman va Ebert Galvaksning nurlarning yuqori kuchlanishli elektr razryadlariga ko’rsatadigan ta’siriga bag’ishlangan tajribalarini takrorlayotib, men zaif potensialli elektr maydonida bunday hodisa bo’lish-bo’lmasligini tekshirib ko’rmoqchi bo’ldim… Mening urinishim kutilgandan ham a’lo natija berdi”.


2. Fotoeffekt qonunlari

Tajribalarning Stoletev ishlatgan sxemasi 2-rasmda ko’rsatilgan. Stoletev tekshirishlarning hozirgacha o’z ahamiyatini yo’qotmagan asosiy natijalari quyidagi xulosalardan iborat:

1) Jism yutayotgan ultrabinafsha nurlar eng kuchli ta’sir ko’rsatadi (“spektrda bunday nurlar qancha ko’p bo’lsa, ta’sir shunchalik katta bo’ladi”).
2) Fototokning kuchi jismning yoritilganligiga proporsionaldir (“boshqa sharoitlar bir xil bo’lganda nurlarning razryadlovchi ta’siri razryadlanadigan sirtga tushayotgan aktiv nurlarning energiyasiga proporsionaldir”).
3) Yorug’lik ta’sirida manfiy zaryadlar ajralib chiqadi (“nurlarning ta’siri qat’iy unipolyar bo’lib, nurlar musbat zaryadlarni olib ketmaydi; ehtimol, neytral jismlarning nur tushishidan zaryadlangandek bo’lib ko’rinishiga mana shu narsa sababchi bo’lsa kerak”).

2-rasm. Stoletevning fotoeffektni kuzatish yuzasidan o’tkazgan tajribalarning sxemasi.
Bu yerdagi elektr zanjiri elementlar batareyasi va musbat zaryadlangan plastinkasi simdan to’r shaklida qilib yasalgan C kondensatordan iborat. Yorug’lik nuri sim elektrodning teshiklaridan o’tib, manfiy zaryadlangan zarraga tushadi. Fototok G galvanometrda o’lchanadi.
Masalan, elektroskopga ulanib, manfiy zaryadlangan rux plastinka ultrabinafsha nurlar bilan yoritilsa, elektoskop tez zaruadsizlantiriladi: biroq musbat zaryadlangan xuddi o’sha plastinka yoritilganligiga qaramay o’z zaryadini yo’qotmaydi. Diqqat bilan kuzatilganda (juda sezgir elektroskop) zaryadlanmagan plastinka yoritish natijasida musbat zaryadlanishini, ya’ni dastlab o’zining musbat zaryadini neytrallab turgan manfiy zaryadlarining bir qismini yo’qotishini sezish mumkin.
Bir necha yildan keyin (1898-yilda) Lenard va Tomson ajralib chiqayotgan zaryadlarning elektr va magnit maydonlarida burilishiga qarab e/m ni o’lchadilar. Bu o’lchashlaridan ning qiymati 1,7610⁷ SGSM ga teng ekani topildi, shunday qilib, yorug’lik ta’sirida ajralib chiqayotgan manfiy zaryadlar elektronlar ekanligi isbotlandi.
Klassik fizikaning yakunlanishi
XIX asr oxiriga kelib ko’pchilik fizikaning rivojlanishi tugadi deb hisoblay boshladi. Bunga quyidagilar sabab bo’ldi:
 1. 200 yildan ortiq mexanika qonunlari, butun olam tortishish qonuni ustuvor bo’lib keldi;
 2. Molekular-kinetik nazariya ishlab chiqildi;
 3. Termodinamika o’zini tiklab oldi;
 4. Maksvellning elektromagnit nazariyasi yakunlandi;
 5. Energiyaning saqlanish qonunlari (energiya, impuls, massa, elektr zaryadi) ochildi.
XX asrdagi fizik muammolar.
 XIX asr oxiri - XX asr boshlarida:
X-nurlar (V. Reentgenning roentgen nurlari), radioktivlik hodisalari (Bekkerl), elektron (J. Tomson) kashf qilindi.
Klassik fizika bu hodisalarni tushintirib bera olmas edi.