J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

3.Tizimli tafakkurning o‘ziga xosligi . 
Har bitta tizim o‘ziga xos xususiyatlarga, tashkil etilishiga, maqsadlariga ega 
bo‘ladi. Biroq barcha tizimlarga ularning fizik tabiatidan qat’iy nazar muayyan 
umumiy qonuniyatlar, elementlar orasidagi munosabatlar, umumiy boshqaruv 
qonunlari xos bo‘ladi. Har qanday tabiatga ega bo‘lgan tizimlarni o‘rganishda, 
ularni boshqarishnig eng yaxshi usullarini qidirishda umumiy yondashuvlar, 
maxsus uslubiyotlar, tizimlar tuzilmasi va qaror qabul qilishning tipik modellarini 
qo‘llash mumkin bo‘ladi. Optimal boshqaruvning qidirishning matematik usullari 

---

16 
texnik tizimlarda keng qo‘llaniladi. Bugungi kunda ijtimoiy-texnik tizimlarda ana 
shunday usullarni rivojlantirish dolzarb hisoblanadi. 
Tizim haqida fikr yuritar ekanmiz, uning asosiy belgilarini 3 ga ajratamiz: 
- ierarxiklik (joylashuv) belgisi
-tizim bu elementlar yig‘indisi, ularni alohida 
o‘zlari ham tizim sifatida qaralishi mumkin, boshlang‘ich tizimlar umumiy 
tizimning bir qismidir, ya’ni tizim, tizim ierarxiyasi qismi sifatida ko‘riladi. 
Masalan avtomobil, avtomobil ishlab chiqaruvchi tashkilotning qismi sifatida 
ko‘rilishi yoki shaharning transport vositalari qismi sifatida qarash mumkin va h.k; 
- yaxlitlilikning funksional belgisi
: integrativ xususiyatlarning mavjudligi 
tizim uchun xarakterlidir, tizimda mavjud bo‘lgan, ammo uning alohida 
elementlaridan hech biriga xos bo‘lmagan yoki ularning yig‘indisi (“butun ularning 
bo‘laklarining yig‘indisidan ko‘p”). Masalan, avtomobil tashish mumkin, qurilma 
o‘lchashi, ammo ular ularning alohida qismlari yoki bo‘laklari yig‘indisi 
hisoblanadi.
- mavjudlilik belgisi
: mavjud elementlar orasidagi aloqalar tizim uchun 
xarakterli (turli har xil elementlarni to‘plash tizim hisoblanmaydi).
YUqorida keltirilgan 3 ta belgi bir biri bilan uzviy bog‘langan. Bittasini 
qiymati qolgan ikkitasini qiymatini o‘ziga jalb qiladi. 
Tizim ko‘p hollarda qismlar yoki elementlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarning 
ayrim majmui sifatida belgilanadi va bunday ta’rif tizimning tuzilmali tahlilga 
keyinchalik o‘tish uchun tadqiqot vazifalarini muayyan shakllantirish imkonini 
beradi. Bunda vazifalar shartiga muvofiq va emperik bilimlarning dastlabki 
ma’lumotlariga tayangan holda turli tizimlar sifatida bir xil ob’ektni ko‘rish 
mumkin. Ob’ektni tizimli ko‘rish usullar miqdori nomiga nisbatan cheklovlarga 
ega bo‘lmaganidek, cheklovlarga ega emas. Biroq, ob’ektni tizim sifatida 
ifodalagan holda, ob’ekt tuzilmasiga yaqinlashish imkoniga ega bo‘lamiz, lekin 
tuzilmali bog‘lanishlarning haqiqiy ko‘rinishini bilmaymiz. Keyinchalik 
tafakkurdagi chuqur qadam butun ob’ektning tizimli bog‘lanishlar qonuniyatini 
izlashdan iborat bo‘ladi.

---

17 
Dastlab ob’ekt xususiyatning ayrim tizimi kabi namoyon bo‘ladi, ushbu 
xususiyat ob’ektning butun namoyon bo‘lishdagi tashqi bog‘lanishlarni ifodalaydi. 
Bu erda elementlarning ichki bog‘lanishini nazarda tutuvchi ob’ekt tuzilmasi 
noma’lum bo‘lganda ham tizimli ko‘rib chiqiladi. Butun xususiyatlar tizimidan 
tuzilmaga quyidagi shartda o‘tishi mumkin: agar ushbu xususiyatlar tabiati bilan 
bog‘liq bo‘lgan elementlar va ularning barqaror bog‘lanishlari topilgan bo‘lsa, 
ushbu xususiyatlarni tushuntirish imkonini beradi. Tizimli va tuzilmali tahlillar 
elementlari to‘qilgan va bir biridan ajralmagan holatda, tizimdan tuzilmaga o‘tish 
o‘zoq muddatli bo‘lishi mumkin. Ular faqat metateoretik abstraksiya darajasida 
farqlari bo‘lishi mumkin. Tizimli tahlil darajasida qolgan holda, tizimlar 
elementlarini va ularning o‘zaro bog‘lanishlarini izlash mumkin. Bu erda 
tadqiqotning u yoki boshqa berilgan shartlariga muvofiq ob’ekt qismlarining ichki 
bog‘lanishlarini izlash imkoniyati ochiladi. Ushbu shartlar bilimlar tizimiga bog‘liq 
holda belgilanadi. Biroq, muammo qo‘yilishi to‘g‘risida gap borganda, ushbu 
masala bir xil belgilanishi mumkin. Bu erdan tizimli yondashuvning ko‘pligi, 
ob’ektni tizimning turli to‘plamlari sifatida ko‘rib chiqish imkoniyati yuzaga 
keladi.
Ko‘plilik nafaqat har tomonlama tahlil qilish usullarini ochadi, balki o‘z 
ichiga bilish ob’ektining ixtiyoriy interpretatsiyalash imkonini oladi. SHu sababli 
ilmiy jihatdan ko‘p hollarda ob’ekt ayrim ob’ektiv butunlik sifatida ko‘rib 
chiqilmaydi va ushbu vazifa shartining butun qismi kabi belgilanadigan tadqiqot 
predmeti bo‘lib qoladigan vaziyat yuzaga keladi. Vazifaning o‘zi bilish 
faoliyatining qonuniyatlariga asoslanadi, shu bilan birga bunday qonuniyatlar 
falsafiy bilimlarning alohida soha predmetini o‘z ichiga olgan holda, fanning 
maxsus sohasi doirasida tadqiqot olib borilmaydi, ob’ekt uning butunligida va 
ob’ektivliligida, agar tadqiqotchi tizimli ko‘rib chiqishdan tuzilmani bilishga 
o‘tmasa, ilmiy bilimlarning maxsus sohasidan tashqarisida qoladi. Tuzilmali 
yondashuv ko‘plab tizimli ko‘rib chiqishlar orasidan zarur bog‘lanishlarning tanlab 
olish tamoyilllarini shakllantirish imkonini beradi.

---

18 
SHunday qilib,