Jinis payda etiwshi

Kelip shig’iwi. Atqinda taw jinislarinda ushiraytug’in tremolit barliq basqa amfibollar siyaqli tipik epimagmatikaliqaliq, salistirmali to’men temperaturali mineral sanaladi. Aktinolit barliq basqa amfibollar siyaqli salistirmali to’men temperaturalarda turaqli. Ko’p h’allarda onsha u’lken bolmag’an teren’liklerde payda bolg’an kristalli slanetslerde ushiraydi.

QoUaniliwi. A’meliy a’h’imiyetke iye emes.

Oksidler h’a’m gidrooksidler

Oksidler h’a’m gidroksidler klassina metallar h’a’m yarimmetallardin’ kislorod, gidrooksil topar yamasa suw menen birikpelerinen qa’liplesken minerallar kiredi. Bunday birikpelerdi 30 g’a jaqin ximiyaliq elementler payda qiliw mu’mkin. Olar ta’biyatta ju’da’ ken’ tarqalg’an h’a’m litosferanin’ du’zilisinde u’lken a’h’imiyetke iye. Oksidler h’a’m gidroksidler klassindag’i 200 ge jaqin minerallar ma’lim. Olar litosferanin’ 5 % h’a’m jer qirtisinin’ 17 % in quraydi. Kremniy oksidleri Si02 en’ ken’ tarqalg’an. Temir oksidleri h’a’m gidrooksidleri keyingi orinlarda turadi.

Oksidler h’a’m gidrooksidlerdin’ ta’biyatta ken’ tarqalg’an minerallari kvarts, anataz, braunit, volframit, gausmanit, gematit, getit, gibbsit, diaspor, ilmenit, kassiterit, kvarts, korund, kuprit, limonit, magnetit, manganit, opal, pirolyuzit, psilomelan, rutil, xrizoberill, xromit, tsinkit h’a’m basqalar esaplanadi.

Ta’riplenip atirg’an klasstag’i derlik barliq minerallar kristalli strukturag’a iye, biraq amorf birikpeleri de bar. Ximiyaliq jaqtan ko’rilip atirg’an minerallar a’piwayi h’a’m quramali oksidlerge bo’linedi. A’piwayi oksidler ushin izomorfizm kem xarakterli, olardag’i qosimshalar mug’dari a’dette 1 % ten aspaydi. Quramali oksidlerde izomorf orin almasiw bir qansha ken’ tarqalg’an.

Oksidler h’a’m gidroksidlerdin’ ko’pshilik bo’limi jer qirtisinin’ en’ u’stingi bo’liminde keshetug’in ekzogen protsesslerde atmosferadag’i erkin kislorod qatnasinda payda boladi. Biraq olar endogen sharayatlarda magmatikaliqaliq, gidrotermal h’a’m metamorfikaliq jollar arqali da payda boliwi mu’mkin, ma’selen, gidrogёtit h’a’m opal siyaqli.

Bul klasstag’i en’ ko’p tarqalg’an mineral bolip kvarts sanaladi. Onin’ kristall kletkasi tiykarin karkas tu’rkimindegi bekkem kremnekislorodli tetraedrler quraydi. Sol qa’siyeti boyinsha oni silikatlar toparina da kiritiw mu’mkin.

Kvarts ko’binshe jeke ta’replerge iye bolg’an psevdogeksagonal kristallardi payda etedi. Taza kvarts ren’siz h’a’m tiniq mineral. Bunday kvarts taw billuri delinedi. Kem mug’dardag’i qosimshalar kvartsqa tu’rli ren’ler beriwi mu’mkin. Sari ren’ (tsitrin) aziraq temir qosimshasi menen baylanisli. Ametisttin’ fiolet ren’i de temir qosimshasi ju’zege keledi. Qizg’ilt kvarts titan kosimshasina iye. Tu’tinta’rizli kvartstin’ qaramtir ren’i alyuminiy yamasa kristalldag’i defektli struktura menen baylanisli. En’ ken’ tarqalg’an ku’lren’ yamasa su’t ren’li kvarts flyuid qosimshalarina (suyiqliq h’a’m gazler menen tolg’an bosliqlar) iye.

Kvarts strukturasinda kremnekislorodli tetraedrler bekkem kovalent baylanisqa iye h’a’m sheksiz u’sh o’lshemli karkas payda etedi. Kvartstin’ ximiyaliq baylanislari barliq bag’darlarda birdey bekkem. Sonin’ ushin da kvartsta ulaniwi joq. Soqqi ta’sirinde kvarts h’esh bir nizamsiz tu’rli bag’darlarda bo’leklenip ketedi. Kvartstin’ siniw ju’zesi shishenin’ siniwin esletedi. Bunday siniw tu’ri baqanshaqta’rizli siniw delinedi.

Oksidler h’a’m gidrooksidler arasinda temir, marganets h’a’m alyuminiy birikpeleri ko’p ushiraydi. Temir birikpeleri gematit, magnetit, getit, gidrogetit, limonit, marganets birikpeleri pselomelan, pirolyuzit h’a’m manganit, alyuminiy birikpeleri bolsa gidraargillit, bёmit h’a’m diaspor kibi minerallardan ibarat.

Kelip shig’iwi. Temir oksidleri gidrotermal, kontakt-metamorfikaliq, skarnli, metamorfogen h’a’m ekzogen jollar menen payda boladi. Marganets oksidleri sho’gindi ka’nlerde oolitlar h’a’m pu’tin iri massalar formasinda baqlanadi.

Alyuminiy oksidleri alyumosilikatlardin’ bo’lekleniwinen h’a’m gidrolizinen, qisman gidrotermal protsesslerde (salistirmali to’men temperaturalarda) payda boladi, biraq tiykarinan ekzogen protsesslerde tropikaliq h’a’m subtropikaliq ma’mleketlerde tu’b jinislardin’ unirawinan ju’zege keledi.