Jinis payda etiwshi

QoUamhwu Oksidler h’a’m gidrooksidler qara, ren’li h’a’m siyrek ushirasatug’in metalli ka’nlerdin’ rudalarin quraydi, ko’pshilik metall emes paydali qazilmalarin payda etedi h’a’mde qimbatbah’ali h’a’m tag’inshaq taslar sipatinda sezilerli rol oynaydi.

Temir oksidleri basli temir rudasi sipatinda h’a’m boyaw tayarlawda isletiledi.

Pirolyuzit-psilomelanli rudalar menen bir qatarda polat eritiwde ferromarganets h’a’m temirdin’ basqa qatispalarin aliw ushin basli shiyki zat esaplanadi.

Alyuminiy oksidleri en’ jen’il metal - alyuminiy eritip alinatug’in glinozёmnin’ deregi sanaladi. Bul maqsetler ushin kremnezёm mug’dari 10-5% ten ko’p bolmag’an boksitlerden paydalaniladi. Korund h’a’m najdak abraziv material sipatinda paydalaniladi. Qimbatbah’ali tu’rleri zergerlikte, kvant elektronikasinda, saatsazliqta h’a’m a’sbapsazliqta paydalaniladi.

Sulfidli minerallar

Sulfidler klassina metallardin’ ku’kirtli birikpeleri kiredi h’a’m olar o’z aldina a’meliy a’h’imiyetke iye. Aynan olar ren’li minerallardin’ ruda payda etiwshisi esaplanadi h’a’m ko’p h’allarda o’zide altin tutiwshi sipatinda qaraladi.

Sulfidler sol klasstag’i barliq minerallar ushin xarakterli bolg’an belgili bir ta’biyiy qa’siyetlerge iye. Olar a’dette mayda h’a’m iri kristalli tig’iz pu’tin massalardi payda etedi, tamirshalar, uyashalar yamasa o’z aldina kristallar formasinda ushirawi mu’mkin. A’dette sizig’inin’ ren’i qaramtir yamasa qara, metalta’rizli jiltiraq boladi, joqari elektr o’zgeriwshen’. Sulfidlerdin’ tiykarg’i bo’limi joqari tig’izlig’i (8,5 g/sm³ ge shekem) menen xarakterlanedi.

Sulfidler klassina antimonit, argentit, arsenopirit, auripigment, bornit, galenit, kinovar, kobaltin, kovellin, markazit, molibdenit, nikelin, pirit, pirrotin, realgar, stannin, sfalerit, xalkozin, xalkopirit h’a’m basqa minerallar kiredi.

Kelip shig’iwi. Ko’pshilik sulfidler gidrotermal geneziske iye. Bazilari tikkeley magmadan kristalliniwi mu’mkin. Olardin’ bir bo’limi ekzogen protsessler ta’sirinen, ma’selen, rudali ka’nlerdin’ oksidleniw zonasinda h’a’mde sho’gindi jollar menen ju’zege keledi. Gidrotermal jol menen de payda boladi. Olardin’ mug’dari ko’p emes, jer qirtisi quraminin’ 0,15 % ke jaqinin quraydi. En’ ken’ tarqalg’an sulfidler temir (pirit - FeS2), mis (xalkopirit - CuFeS2), qorg’asin (galenit - PbS), rtut (sfalerit - ZnS) minerallari h’a’m basqalar.

Qollamhwu Sulfat kislota islep shig’ariwda isletiledi h’a’m metallar ajiratip aliwda basli rudalar esaplanadi.

Sulfatli minerallar

Sulfatlar toparina minerallar arasinda angidrit, anglezit, barit, volframit, gips, molibdenit, tselestin, sheelit basli a’h’imiyetke iye.

Sulfatlar - sulfat kislota duzi bolip, jer ju’zesi sharayatlarinda payda boladi. Bul klasstag’i minerallar arasinda jer qirtisida jeterli da’rejede turaqli bolg’anlari kem. Sulfatlardin’ tiykarg’i strukturasi bolip tetraedrik anionli topar esaplanadi, tu’rli kationlar, suw molekulasi h’a’m basqalar ja’rdeminde bir-biri menen birigip, tu’rli: atawli, karkasli, shinjirli, qatlamli strukturalardi payda etedi. Sulfatlar qatti h’a’m bekkem emes, olar bekkem ulaniwi, ashiq tu’si menen xarakterlanedi.

Angidrit pu’tin danali massalar h’alinda ushiraydi h’a’m ko’k ren’ ta’rizli aq ren’ge, shiysheta’rizli jiltiraqliqqa, onsha joqari bolmag’an qattiliqqa (3-3,5), tig’izliqqa (3 ke jaqin), bekkem ulaniwg’a h’a’m listta’rizli siniwg’a iye bolg’an kristalli mineral sanaladi. Ta’biyiy sharayatlarda suw jutip, gipske an’sat aylanadi h’a’m ko’lemin asiradi (30% ge shekem). Sol atamadag’i jinislarda taw jinisin payda etiwshi komponent sanaladi.

Kelip shig’iwi. Barit gidrotermal ka’nlerde bir qansha ko’p ushiraydi. Sho’gindi jinislarda kemrek mug’darda, tiykarinan konkretsiyalar formasinda tarqalg’an. Angidrit h’a’m gips evaporit basseynlerinde ximiyaliq sho’giw joli menen payda boladi.

A’meliy a’h’imiyeti. Angidrit, gips, barit h’a’m mirabilit qurilis maqsetlerinde paydalaniladi.

Barit burg’ilawda awirlastiriwshi sipatinda, pirotexnikada tu’rli duzlar h’a’m preparatlar tayarlawda, teri sanaatinda, qum sheker islep shig’ariwda, fotoqag’az tayarlawda shiyki zat sanaladi.

Angidrit h’a’m gips qurilis ishlarida biriktiriwshi material (tsement); awil xojalig’inda to’gin sipatinda isletiledi.

Karbonatli minerallar

Kelip shig’im. Sho’gindi, biogen h’a’m xemogen; gidrotermal-tamirlarda;

в
Karbonatlar arasinda azurit, ankerit, aragonit, dolomit, kaltsit, magnezit, malaxit, rodoxrozit, siderit, smitsanit, tserussit ken’ tarqalg’an.

Karbonatlar karbon kislotasinin’ duzlari esaplanadi, sho’gindi h’a’m metamorfikaliq jinislarda jinis payda etiwshi mineral sipatinda ken’ tarqalg’an. Karbonatlar kristall strukturasinin’ tiykari bolip tegis kompleks anionlar xizmet qiladi h’a’m olar bir-biri menen baylanisip shinjirli, qatlamli yamasa karkasli strukturalar payda qiliw mu’mkin (21-su’wret). Olardin’ kristall kletkalarinda mineraldin’ eriwi waqtinda da bo’leklenbeytug’in jeke elementler qatnasadi. En’ ko’p tarqalg’ani kaltsit, magnezit, dolomit, natrit esaplanadi.

Шщ [{мрппппл magmatikahqahq - karbonatitlerde h’a’m

^ kontakt-metamorfikahq - skarnlerde payda

boladi. Malaxit oksidlengen mis rudalarmda Углерод en’ ken’ tarqalg’an mineral esaplanadi h’a’m

t