Jobasi: I. Kirisiw

Antonimler

Semantikalıq jaqtan biri-birine qarama-qarsı ma`nideni so`zler antonimler dep ataladı. Mısalı: u`lken-kishi, jaqsı-jaman, tar-ken` ha`m t.b. Antonim grekshe: anti – «`qarsı»`, onyma – «`at, atama»` degendi an`latadı. Al qaraqalpaq tilinde ol ma`nisleri qarsılas so`zlerdi ataw ushın qollanıladı.

Antonimler predmettin` yamasa onın` belgilerinin` qarama-qarsılıg`ın emes, al tek olardın` ma`nilerinin` qarama-qarsılıg`ın ko`rsetedi. Mısalı, «`bas-ayaq»` yamasa «`ot-suw»` bir-birine qarama-qarsı turg`an predmetler emes, al olar bizdi qorshag`an du`n`yada birgelkili zatlar: «`baya-ayaq»` adamnın` mu`sheleri bolsa, «`ot-suw»` bizge birdey kerek bolg`an real` na`rse.

Tildegi dus kelgen so`zge antonim tawıp qoyıwg`a bolmaydı. Termin bolıp yamasa terminnin` quramında kelgen so`zler antonimlik qa`siyetin joyıltadı. Mısalı: «`aq, qara»` ma`nisi qarsılas so`zler, biraq, «`Aq da`r`ya»`, «`Qara da`r`ya»` ha`m «`Aq ten`iz»` - «`Qara ten`iz»` - degen mısallarda olar antonim emes. Usıg`an kerisinshe, ayırım turg`anda antonim emes so`zler termin ma`nisinde antonim bolıwı mu`mkin. Mısalı: Da`slep ol aqlarg`a qarsı gu`resiwshi qızıllardın` otryadına kelip qosıldı da, Junaytxannın` baspashılarına qarsı gu`restegi otryadtın` qatarında xızmet etkende de, bul minezin hesh kim qoydıra almadı (T.Qayıpbergenov).

Bul ga`ptegi «`aq-qızıllar»`, «`dos-dushpan»` so`zleri sıyaqlı o`z-ara antonim bolıp tur.

Sonday-aq ayırım so`zler tek belgili bir kontekstte g`ana antonim bolıwı mu`mkin. Mısalı:

Sırtı aq ta, ishi tolı kir eken,

Sonın`dayın maqsımları bar eken

(Omar).

O`rdegi suw ishedi, ayaqtag`ı uw ishedi (Qaraqalpaq xalıq ertekleri).

Bunday antonimler kontekstlik antonimler dep ataladı.

Ayırım tilshiler «`ma-me»`, «`ba-be»`, «`pa-pe»` janapayları, lı-sız affiksleri ha`m «`emes»` ko`mekshi so`zinin` ja`rdemi menen qarama-qarsı qoyılg`an so`zlerdi antonimler dep qaraydı (Mısalı, bolıw-bolmaw, u`lken-u`lken emes, ko`sher-ko`shpes, aqıllı-aqılsız ha`m t.b.). Ekinshi bir lingvistler bunday so`zlerdi antonimler dep esaplaydı. Haqıyqatında da, olar tek grammatikalıq antonimler dep qaralıwı mu`mkin. Sebebi, leksikalıq antonimler bolıw ushın so`zlerdin` tu`birleri ha`r qıylı bolıp, olardın` real` semantikalıq ma`nilerinin` qarama-qarsılıg`ı anıq bolıwı kerek. Mısalı: Doslap jılap, dushpan nege ku`ledi («`Qırq qız»`). Bizin` bul islegen isimiz aytıwg`a qıyın, islewge an`sat boldı (M.Da`ribaev).

Ko`p ma`nili so`zlerdin` antonimlerin birden tawıp qoyıw qıyınıraq. Sonlıqtan aldı menen olardın` qaysı ma`nide turg`anın bilip alıw kerek. Bul jerde bizge sinonimler ja`rdem etedi, yag`nıy ko`p ma`nili so`zge sinonimler tawıp qoyıp, olardın` ma`nilerin anıqlaymız. Mısalı: