Jurnalistikasi

°
'>
qisqa bo-ladi. B u n d a n tashqari, axborot .loji b o n c h a o ng ay v o s .a la r 
orqali yetkazib b erilishi shart. Keyingi ta lab lar sifatida am al.y j^ a t d a n
oulaylik axborot ta rq a tish doirasini iloji b o n c h a kengaytm sh ham da 
su r’atini oshirish va sh u kabi xususiyatlarni sa n ab o ‘tish m um kin. Y uqonda 
aytganim izdek, u sh b u h o latlar eng qadim zam o n lard an hozirgacha ju d a
m uhim hisoblanib kelm oqda. 
. 
t
M a’lum ki u zo q o ‘tm ish d a axborot alm ashm uvi nafaqat b ir oila, urug 
votó qabila elat va xalq ichida, balki hud u d lararo h am am íüga oshinlgan. 
Ibtidoiy jam iyatda m illat bo'lm agan, am m o tu rli hududlar, ma™ ! ^
b o 'k a n i a u L rd a yashovchi odam larm ng axborot ayirboshlashlanm
bugungi m ezo n lar nu q tay i nazaridan xalqaro axborot alm ashm uvi deb
baholashim iz o ‘rin li b o ‘ladi. 
. 
. . . . . .
Shuni h a m t a ’k idlash joizki, xalqaro m iqyosdagi aloqalar bir- yola_ Wa 
vosita orqali o 'm a tilm a y d i, bunday m unosabatlar b ir necha yo llar b.lan 
am alsa oshirilgan: savdo, jang, sayohatlar, q u d a-a n d ach ilik va hokazo.
Axborotning om m aviylashuv m exanizmi A xborot 
yagona yo'U - m a ’lu m b ir inson yoki kishilar to m o n id a n ishlab chiqügan 
xabam i boshqa o d a m la ig a yetkazish, q an c h a k o ‘p od am xabardor qihnsa, 
s h u n X ^ a S h i . Bu j l y o n n i qanday am alga oshirish m um km l.guu
t^
V^ b o r o t* lM n ^ J n ilM ts ty a kanaliga joylashtirilishidan oldin 
ongida paydo b o 'la d i, shakllanadi, rivojlanadi. Shu paytgacha u ommai y 
kom m unikatsiya em as. X abar pishgandan keyin o z m ualhfidan ^ a t i l a d ^
beaonalashtiriladi. B u ja ra y o n qay tarzda yuz beradi, degan-savol paydo 
bo lishi m um kin. H a m m a gaP shu yerda. O ngli inson ytim o.y. 
boMganligi sababli yakka o 'z i u m r kechirolm aydi. Ja m o a bo hb yashas 
esa eng a w a lo , ax b o ro t ayirboshlashni ta lab qiladi. S hum ng uchun oda 
a S o r o tn i o ‘ylab chiqadi, tayyorlaydi va keyin boshqalarga uzatadi. 
Shunday qilib, x abar o ‘z m uallifidan 
a j r a t i l a d i
va natijada oldin odat 
daeidek keyin esa o m m aviy kom m unikatsiya paydo bo ladi. 
^
De’m ak ayirboshlash u chun, eng a w a lo , axb o ro tm m son o zi yuzag 
keltirishi kerak B u ja ra y o n esa faqat abstrakt n krlash vos.tas.da am alga 
"
h
i I m k i n . A bstrakt o ‘ylash, o ‘z n a v b a tid ^ .btido.y odan. u chun 
voqeükni o 'rg a n ib olish n in g yagona yo 1. edi. S o d d aio q qdib a>tgani 
abstrakt o ‘ylash ku n d alik hayotiy am ahyot jaray o m d a 
duch
keladigan n aisa va voqealardan um um iy xulosa cluqara ohsh £ ™ kd,r.
M asalan ibtid o iy o d am yuz, ikki yuz, m ing m artalab daraxtm ko 
ganidan keyin u n in g hayolida daraxt tasviri shakllam b qoladl va shundan 
keyin daraxtni k o ‘rm asa ham uning qandayhgm . ta s a w u r q.lish.
X uddi shunday u qabiladoshlarini, to g 'n i, g o rm , turli hayvonlarm ng tashq. 
ko'rinishini 
0
‘zlash tirib oladi. N atijada, ibtidoiy od am uchraydigan jonli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m avjudotlar yokí jo n siz narsalar shaklini nazariy jih a td a n ta saw u r etish 
qobiliyatini hosil qiladi. Suvni yuz, ming m a rta k o 'rib , undan foydaianib, 
tozalash im koniyati borligini o ‘z!ashtirgach. k eyinchalik bu xususiyatini 
ham o ‘z foydasiga xizm at qildiradi. Yoki xom va pishirilgan g o'shtning 
farqini olaylik. B unday harakatlar nazariy jih a td a n b u y u m la r sjfatini o 'rg a - 
nish va shu orqali uiarni bir-biridan ajrata olish qobiliyatini tarbiyalaydi. 
Shu tariqa ongli inson asrlar davom ida tovush, rang, t a ’rn ham da hid bilish 
va boshqa shu kabi xususiyatlarni o'zlashtirib oigan.
Aynan shunday ajratishlar jarayonida o d a m la r ongsiz m avjudotlardau 
ongli insonga aylanganlar. Ya’ni, aytish m um kinki, nazariy fikrlash ongli 
inson shakllanishining asosiy yo'llaridan biri b o id i. N atijada, u o 'z i ishlab 
chiqqan xabam i h am atrofdagilar anglashiga m oslashtirib yetkazishga 
harakat qilgan. U shbu jarayon ko ‘p m ingyilliklarni o ‘z ichiga oigan. Axbo- 
rotning om m aviylashuv jarayoni esa oldin q an d a y am alga oshgan bo'lsa, 
hozir ham aynan shunday qolgan.
Misol sifatida m iflarni olaylik. M iflarda b ir d u n y o nazariy u m u m - 
lashm alar o 'z aksini topgan. U lar inson h ay o tin in g barcha jabhalarini 
qam rab oladi: oila va ja m o a, d o ‘st va dushm an, vaxshilik va yom onlik, issiq 
va sovuq, osm on va yer, suv va olov va hokazo. M iflard a, shuningdek, ju d a
ko‘p turli ilmiy, axloqiy, iqtisodiy va boshqa tu rd ag i m a ’lum otlar m ujas- 
sam. Shuning u chun hech ikkilanm asdan m iflarn i og‘zaki ibtidoiy, 
om m aviy kom m unikatsiya deb baholashim iz m u m k in . Y a’ni, miflardagi 
g‘oya, sujet, qahram on, tasvir, m unosabat, b a h o la r — b u lam ing barchasi 
om m aviy axborotni nafaqat zam ondoshlar o 'rta s id a bugungi radio kabi 
og‘zaki adadlashtirishning, balki om m aviy a x b o ro tn i keyingi avlodlarga 
yetkazishning liam sam arali vositasidir
Ibtidoiy kom m unikatsiyalarning araumiy sin k re tik x arakteri, Eng 
qadim gi o dam lar real, haqiqiy va o 'zlari o ‘ylab ch iq q a n su n ’iy dunyoni 
farqlay ololm aganlaridan, ulam i bir-biri bilan b o g ‘lab turgan kom m u­
nikatsiya tizim larining tarkibiy qism laríni ham ajra ta bilm aganlar. Masalan, 
bugungi telejurnalistga videoqator bo ‘g ‘inlarini ay tib bering deyilsa, u 
bem alol kadr, yaqin va uzoq plan, rakurs degan tu sh u n c h a la m i keltiradi. 
Ibtidoiy o dam lar o'rtalaridagi bog‘lanishiar ta b iiy kom m unikatsiyalar 
bo ‘l«i-da, ular tovushni tasvirdan, qolaversa, ash u lan i m usiqa yoki 
sh e ’riyatdan, o ‘yinní p antom im a yoki o 'x sh a tish d a n nazariy jih a td a n
ajratolm as editar. M asalan, gulxan atrofidagi s a h n a u la rd a yaxlit, haqiqiy 
hayotiy voqea sifatida taassurot qoldirgan. S hunday qilib, xulosa chiqarish 
m um kinki, eng qadim gi odam lar tasaw u rid a ta b iiy kom m unikatsiyalar 
birlashgan-sinkretik xarakterga ega bo ‘lgan.
O m m aviy kom m unikatsiyalam ing m a ’nosi va ta b iatin i to ‘g ‘ri tushu- 
nish uchun ulam ing yana b ir m uhim jihatiga e 'tib o r berish kerak. 
K om m unikatsiyalar faqat jo nli m avjudotlar orasida boMishi m um kin. Ongli 
kom m unikatsiyalar esa faqat ongli insonlarga x o s vaziyat, hodisa. T osh, 
loy, tem ir, yog‘ochlam ¡ng shuuri yo‘q, ular hech n arsan i tushunm aydi va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faqat axborot y etk azish n in g texnik vositasi sifatida xizm at qda oladi. U shbu 
narsalarga tu sh irilg an tasvirlar esa kom m unikatsiya m azm unim aks ettiradi. 
Ammo ongli k o m m u n ik atsiy a faqat ongli o d am lar o ‘rtasida yuz beradi.
Ibtidoiy kom raunikatsiyalam ing urauraiy yo ‘liari. Bular qatoriga, eng 
aw a lo ibtidoiy s a n ’a tn i kiritishim iz m um kin. Y uqorida aytganim izdek, eng 
qadimgi sa n ’a t sin k retik xarakterga ega boMgan. Mutaxassislar f i n c h a ,
bizgacha yetib k elgan b u n d ay san’at n am u n ala n taxm inan 30 m ing yil 
ilgari, ya’ni, tu g a b borayotgan paleolit davrida yaratilgan. O yinlar ovda 
qilinadigan h a ra k a tla rd a n tug‘ilgan b o ‘lsa, ashulalar o yin va m ehnat 
jarayonlaridan kelib c h iq q an va hokazo. Bizning davnm izda Ispaniya 
(Altam ira), F ra n siy a (L asko, M ontespan) va boshqa m am lakatlardagi g o r 
va tog‘lardan o ‘sh a d av rlard a bitilgan m inglab rasm lar topilgan. O dam lar 
va hayvonlarning tasvirlari shu q adar m u kam m al ishlangank! bunday 
m ahoratga bugungi rassom lar ham qoyil qolishadi. Tasvirlar b o y o q d a
chizilgan, to sh d a o ‘yilgan yoki ikkala usul ham qo llamlgan. B undan 
tashqari, o d a m la m in g toshdan yasalgan h aykallan ham topilgan. Ov, 
dehqonchilik, d a m olish yoki shu kabi ja rayonlarda aJcborotning lurU 
ko'rinishlarini ishlab ch iq ish va o ‘zaro alm ashuvga ehtiyoj san atning eng
qadimgi tu rlari vujudga keüshiga sabab boUgan 
. , 
. 
. .
. .
X uddi sh u ta rz d a , ibtidoiy kom m um katsiyalar jarayom da yoki
m u lo q o t u c h u n y a ra tilg a n ijtim oiy m u n o s a b a tia rm n g b o sh q a um urrny
turlari - o g'zaki ad abiyot, folklor, she’riyat, m usiqa, m e m orchilik, am aliy 
san’at va hokazo h a m vujudga kelgan. Bunga o íd misoUar, aym qsa S harq 
m am lakatlarining e n g qadim iy tarixida ko‘p uchraydi. G i ^ m e s h ^ q 'd a g i
doston, « M ahobhorat*, «Ram ayana*. «Avesto* kabi m anbalar fikrim iznm g
^ ^ M u t o ^ i s l a r e n g qadim gi kom m unikatsiyalarning yana bir um um iy 
ko‘rinishiga n eg a d ir deyarli e ’tib o r berishm ayapti. Bu ko'rinish 
ibudoiy 
davlatdir. M a ’lu m k i, ilk davlatlar m ü oddan to rt ming yil a w a l M eso- 
potam iya Assuriya va X aldeyada paydo boMgan. O z navbatida, davlatdek 
ko‘p bo ‘g‘in ü h a m d a m urakkab ijtimoiy tu zilm a faqat om m av.y kom m u- 
nikatsiyalar rivojlangan hududlarda tashkil etilishi^m um km e d , Chunk» 
davlat paydo b o ‘iishi u ch u n hech boMmaganda harbiy kuchlar, boshqaruv 
tuzilmasi, so liq lar u c h u n m as’ullar, q o n u n va shu kabi huquqiy 
davlat qarorlari m a zm u n in i om m aga yetkazish u ch u n ta y in la n p n o dam lar 
ham da vositalar boMishi shart. M a’lum b ir h u dudda yashaydigan aholiga 
hokim iyat ax b o ro tin i o ‘z vaqtida va keng m iqyosda yetkazib tu n sh
davlat m avjudligi va sam arali faoliyatining asosiy ko rsatgictudir.
Ibtidoiy koram unikatsiyalar rivojlanishining taraoyillan. Eng qadim gi 
kom m unikatsiyalar, bugungidek, amaUy jih a td a n foW a l^ U h u chun .j u ay 
tam oyillarga m o s rivojlangan. B ulam i qisqa qilib axborotliiik, tushunarlilik, 
ayoníylik, ta ’sirchanlik, ommaviylik, dolzaiblik, ehtiyojliük deb tasm flasak, 
xato qilm agan boMamiz. K o 'p ro q shu kabi talablarga javob beruvchi
axborot om m aviylashgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U m u m a n olganda, eng q ad im g i jaraiyatda om m aviy k o m m u n i- 
katsiyalar so d ir etiJishi ibtidoiy gapga chechanlikdan — notiqlikka, k o ‘p 
m ualliflikdan — yakka ijodkorlikka, m ujm al ibora va tasvirlardan — aniq