Kafedra: halq tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya fan: vrach nazaroti tibbiy profilaktika fakulteti

O’quvmashg`ulotiningtexnologikharitasi

Ish bosqichlari va vaqti (90 dakika)	Faoliyat
	ta`limberuvchi	ta`limoluvchilar
1-bosqich. 5 daqiqa 15 daqiqa	Nazariyqism 1.1. Daftarlar va davomatnitekshirish 1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan natijalarni etkazadi. Mashg`ulot rejasi bilan tanishtiradi. 1.3. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarni; mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro’yxatini aytadi (ilova №.8) 1.4. O’quv mashg`ulotida o’quv ishlarini baholash mezonlari bilan tanishtiradi (ilova№6)	Tinglaydilar, yozib oladilar. Aniqlashtiradilar, savollar beradilar
2-bosqich. 5daqiqa 10 daqiqa 10daqiqa 15 dakika	Analitikqism 2.1. Tezkor-so’rov/ savol-javob/ aqliy hujum orqali bilimlarni faollashtiradi. 2.2. Amaliy mashg`ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq ta`lim jarayonini tashkil etish bo’yicha harakatlar tartibini bayon qiladi («Aylanma stol ishbilarmon uyini) (ilova №3) 2.3. Klaster va organayzerlarni ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga ajratadi (ilova №4) 2.4.Tanafus 2.5.Talabalargamavzunio’zlashtirishuchunbelgilanganko’rgazmaliqurollar ( testvavaziyatlimasala, kompyuterdasturlari, )nitaqdimetish, ulardanfoydalanishbo’yichako’rsatmalarvatushuntirishberish(ilova №4)	Javob beradilar YOzadilar. Guruhlarda ishlaydilar, taqdimotqiladilar vabosh.
3-bosqich. 10daqiqa 5daqiqa 10 daqiqa 5daqiqa	Amaliyqism 3.1. Amaliy ko’nikmalarni bajarish (ilova№5) 3.2.Mavzu bo’yicha yakun qiladi, qilingan ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e`tiborini qaratadi. 3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o’quv mashg`ulotining maqsadga erishish darajasini tahlil qiladi. Qontrol savollar taxlli (ilova №7) 3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va uningbaholashmezonlarinietkazadi	Amaliy kunikmalarni bajaradilar O’z-o’zini, o’zaro baholashni o’tkazadilar. Savolberadilar Topshiriqniyozadilar

1.Kirish
1.1 Mashg`ulotnio’tkazishjoyivajihozlanishi

Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,

guruhli shakllarda ishlashga mo’ljallangan xonalar (shifokor nazorati kabineti, antropometriya xonasi: antropometriko’lchovasboblari(spirometr, dinamometr, tanauzunliginio’lchashga-rostomervavaznini-toroz, ko’krakqafasiningaylanasinio’lchashga-metrlenta, tonometr, fonendoskopvaboshkalar.)

1.2. Motivatsiya
Shug`ullanuvchilarningjismoniyrivojlanganliginibaholashusullarivaulardaginuqsonlarnianiqlab, korrektsiyagayo’llanmaberish, mustaqilravishdasamatoskopiyavaantropometriyanio’tkazish, jismoniyrivojlanganlikhaqidaxulosaberishkattaaxamiyatgaega. Talabatomonidano’zlashtirilganbilimvaamaliyko’nikmalarunikelajakdao’zmutaxassislikamaliyotidaishonchbilanqo’llashimkoniyatiniberadi.


1.3. Fanlararovafanlarichraaloqalar
Sporttibbiyotifanibo’yichata`limberishvertikalintegratsiyabo’yichanormalanatomiya, normalvapatologikfiziologiya, ichkikasalliklarpropedevtikasi, gorizontalintegratsiyabo’yichafakultativvagospitalterapiya, travmatologiyavaortopediya, jismoniytarbiyavaShJTfanlaribilanuzviybog`langan
2. Nazariyqism
2.1. MAShG`ULOTNINGQISQACHAMAZMUNI
Jismoniyrivojlanishnibaholash.

Sportchilardaantropometriktekshirishlarnatijasinibaholashstandartlar, o’zarobog`lash, profillar, indekslarusulibilanamalgaoshiriladi.

Standartlarusulibilanbaholash.

Shaxsningjismoniyrivojlanishinibuusuldabaholash, uningjismoniytarakkiyotiko’rsatkichlarinio’zimansubbo’lganyoshdagiguruxningo’rtachako’rsatkichlariga (M) standartlarigaqiyoslashbilano’tkaziladi. Jismoniyrivojlanishjadvallaridastandartlardaxarbiryoshvashaxsuchunaloxidajadvaltuzilganbo’lib, ularnixarbirbelgiuchuno’rtachako’rsatkichlardanbo’lishimumkinbo’lganog`ishlarniifodalaydiganurtachaarifmetik (M) vakvadratikog`ishlar (G) ko’rsatiladi. Agardashaxsningtekshirishma`lumotlariqiyoslangandabo’y, massa, ko’krakqafasiaylanasiko’rsatkichlariM-1 gamoskelsa, undashaxsningjismoniyrivojlanishio’rtachabo’ladi.

- 1 dan 2 tomongaog`ishbo’lsarivojlanisho’rtadanpast.

- 2 dan 3 gachavaundanxamkamog`ishbo’lsarivojlanishundanxampastbo’ladi. Og`ish + 1 dan 2 gachabo’lsarivojlanisho’rtadanyuqori, 2 dan 3 gachabo’lsaengyuqoridarajalirivojlanishbo’ladi. Jismoniyrivojlanganliknistandartlaryordamidabaxolashnibirdanbirkamchiligijismoniyrivojlanishningbildiruvchiko’rsatkichlarinialoxidabirbirlaribilansolishtiriladi. Rivojlanishko’rsatkichlarinibirbiribilanbog`labbo’lmaydi.

O’zarobog`lanishusuli (Regressiya).

Jismoniyrivojlanishko’rsatkichlario’zarobir-biribilanbog`likdir, shuninguchunbira`zoo’zgarsa, ikkinchisidaxamo’zgarishpaydobo’ladi.

Bubog`lanishsonjixatdankorrelyatsiyakoeffitsentibilanifodalanadi.

Korrelyatsiyakoefitsentiyordamidabirko’rsatkicho’zgarsa, ikkinchisiqanchakattalikdao’zgarishiniko’rsatadiganregressiyakoefitsentinitopishmumkin. Shaxsningjismoniytarakkiyotinikorrelyatsiyausuliningregressiyajadvalidabaxolashjismoniytarakkiyotnibaxolashdaasosiyqo’rsatkichlarmajmuida (buytana, massasi, ko’krakaylanishi) baxolashgaimkonberadi. Engasosiyko’rsatkichgavdauzunligixisoblanadi. Kolgansamotometrikko’rsatkichlarmassasinibatanolinadi. (ya`nitanamassasiniko’krakaylanasiga, gavdauzunligigamutanosibligixisobgaolinadi.) Shumaqsaddaregressiyashkalasidantekshirilayotganshaxsningbuyko’rsatkichini, shuningdekshubuyko’rsatkichigamostanamassasio’lchamitopiladi. So’ngratanamassasinibuyuzunligibilanqiyoslanadivaularo’rtasidagiayirmatopiladi. Ko’rsatkichlarnipasayishdarajasi (-) belgisiyokiko’payishi (+) belgisibo’lishimumkinbo’lganogishlarniifodalaydi, buninguchunolinganfarknimuayyanregressiyasigmasiga (_G R) bo’linadi.

Morfofunktsionalxolat 3 xilme`yordabaxolanadi: Uygun, nosozvao’rtanosoz (diskarbonik).
Indeksusuli. (og`irlikbo’yindeksi).

Og`irlikni (g) da, bo’yuzunligigabo’lishyulibilanxamqilinadi.

Erkaklaruchuno’rtacha 370-400 g/sm.

Ayollaruchuno’rtacha 325-375 g/sm.

Sportchivafizkulturachilarnijismoniyrivojlanganliginibaholash.

Baxolashdauyg`un (garmonik) vanosoz (disgarmonik) o’lchamlarko’llaniladi.

Uyg`un(me`yorida) xolatdagavdaog`irligivako’krakqafasaylanasiko’rsatkichigavdauzunligigamoskelishikerak, boshkachaqilibaytgandazarurbo’lgan - 0,67 shaxsiysigmadanyokimushaklarrivojlanishixisobigaortganko’rsatkichidanfarqqiladi.

Nosoz (disgarmonik). Morfologiya-funktsiyaxolatidagavdaog`irligivako’krakqafasiaylana 0,68 – 2,0 kam, shuningdekyogaylanishxisobigaundankattabo’ladi.

Shifokornazoratidasistemalarningfunktsionalholatinibaholovchisinamalardankengfoydalaniladi. Sportchiningbo’lajakmusobaqalargaorganizminingtayyorgarliginiob`ektivbaholashgaShifokornazoratiningkompleksanalizma`lumotlari, apparatlaryordamidao’tkazilgantekshirishusullariningvao’tkazilganfunktsionalsinamalarningnatijalariimkonberadi. Sportchiorganizminingumumiyvamaxsusmoslashuvimkoniyatlarinifunktsionalsinamalaryordamidaaniqlashmumkin. Ularnilaboratoriyasharoitida, shuningdekto’g`ridan-to’g`risportzallaridavastadiondamashg`ulotvaqtidao’tkazishmumkin. Olingannatijalargaasoslanib, organizmningumumiyholatini, uningshuvaqtgamoslashuvimkoniyatlarinianiqlashmumkin. Sinamalaryordamidaorganizmningfunktsionalrezervimkoniyatlarinivaumumiyjismoniyishbajarishqobiliyatinianiqlashimkoniyatiniberadi.

YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalholatinibaholashdabirbosqichli, ya`niyuklamalarbirmartaqo’llaniladi (20 martao’tirib-turishyoki 2 minutlikyugurish), ikkibosqichli,bundaikkibirxilyokiharxilyuklamalartanaffusbilanbajariladivakombinatsiyalashgansinamalar, bundaikkitadanortiqharxilyuklamalardanfoydalaniladi (Letunovsinamasi).

Letunovsinamasisportchiorganizminingtezkorishbajarishgavachidamlilikkamoslashuvinibaholashuchunqo’llaniladi. Sinamanibajarishdaquyidagi 3 tabosqichketma-ketlikdaqo’llaniladi : 1. 30 sekunddavomida 20 martao’tirib-turish. 2. 3 minutdanso’ngturganjoyida 15 sekunddavomidamaksimaltempdayugurish. 3. 4 minutdanso’ng 3 minutdavomidaturganjoyida 180 qadam/mintezligidayugurish. Harbiryuklamadankeyinqonbosimivayurakqisqarishsoniyuklamalaroralig`idagidamolishvaqtida (3minut, 4 minutva 5 minut) belgilabboriladi.

Martinesinamasi – 30 sekunddavomida 20 martato’liqo’tirib-turish. Sinamagachatekshiriluvchiningpulsihar 10 sekundastabillashgunchao’lchanadi (birxilson 3 martaketma-ketqaytarilguncha), so’ngraqonbosimio’lchanadi. Keyinmanjetaniechmasdan, tekshiriluvchi 30 sekunddavomida 20 martato’liq-o’tiribturadi. O’tirishvaqtidaqo’llarinioldingako’taradi. Bajarilibbo’linganidanso’ng, tekshiriluvchijoyigatezlikbilano’tiraditiklanishdavrining 1 minutining 1-10 sekundidapuls, keyingi 40 sekunddavomidaqonbosimo’lchanadi. 1-minutning 50-sekundidanboshlabhar 10 sekunddavomidapulso’lchabboriladi, tokitiklanibstabillashguncha. Shundanso’ngqonbosimo’lchanadi. Ko’rsatkichlarmaxsusjadvalgayoziladivao’rganilib, xulosaqilinadi. Businamayordamidayurak-qontomirsistemasitomonidanberilayotganjismoniyyuklamagaquyidagi 5 xiljavobreaktsiyatiplarianiqlanadi : 1. Normatonik

2. Gipotonik 3. Gipertonik 4. Distonik 5. Maksimalqonbosiminingpog`anasimonko’tarilishi

Standartmashqlar, usullarnitasnifi.

Jismoniyyukturlari:

a) barchatekshirilayotganlarbirdaybo’lgan, birme`yordagiuzluksizyukjadalishquvvatiassosantekshirilayotganningsog`ligi, jinsivajismoniytayyorgarligigaqarabbelgilanadi.

b) pog`onama-pog`onaoshiriladiganyuk: xarbiryukdankeyindamolishintervalibilanintervaltekshirilayotgangaqarabbelgilanadi.

v) uzluksizish-quvvatbirme`yorda (deyarlibirme`yorda) olinibboriladi.

g) damolishintervalisizpog`onama-pag`onaoshiribboriluvchiyuk, bundakadiorespiratorko’rsatqichlarxarbirpog`onadamuximxolgakeladi. Faqatoxirgisidantashqari.

Standartmashqlarningasosiysharoitiyuklarnianiqo’lchashvadozalash. Bajarilganishjoidayokikg/mo’lchanadi. 1 kg/mtaxminan 10 joidateng. Bajarilayotganishquvvati, vaktbirligidavattyokikg/m²minutbelgilanadi. 300 kgm/minquvvatamaliyxisobkitobqilinganda 50 Vtgateng, chunki 1 Vt 6 kgminutgateng.

d) standartmashqlar. Veloergometriya, stepergometriya, tredbanddayugurish;

Nafassistemasiningfunktsionalholatinibaholovchifunktsionalsinamalar : 1. Shtange 2. Gench 3. Serkin 4. Rozental

Vegetativnervsistemasiningfunktsionalholatinibaholovchifunktsionalsinamalar : 1. Ortostatik 2. Klinoortostatik

INDEKSLARUSULI

№	Indekslarnomi	xisobot	Norma
1	Brokka-Brusha vazn- buy kursatkichi	155-165sm 166-175SM 175-185sm	Bo’y-100 Bo’y-105 Bo’y-110
2	Ketleindeksi	Vazn(gr) / Buy(sm)	E=350-400 A=325-375
3	Xaetiyindeks	UTS(ml) / Vazn (kg)	E=60 A=50
4	A(qo’l-kaft)	A=o’ng qo’l kuchi(kg) *100% / Vazn (kg)	E=70% A=50%
5	B(orqamushak) kuchi	B=orqa mush.kuchi *100% / Vazn(kg)	0 E=220% A=135-150%
6	Erismanni ko’krak qafas proportsiyaash Indeksi	Ko’krak qafasi tinch holati *100% / Bo’y (sm)	Eva A 50-55%
7	Pinerni tana tu-zilishi mustaxkam-ligi indeksi	Bo’y - (ko’krak qafasi aylanasini nafas olganda +vazn )	10-15 Juda yaxshi 16-20 yaxshi 21-25 o’rtacha 26-30 yomon 31 judayomon
8	Tana tuzilishini proportsionalligini farqli ko’rsat-kichi	bo’y turgan xolatda - bo’y o’tirgan xolatda =oyoq uzunligi bo’y o’tirgan xolatda - oyoq uzunligi = x	E=9-10 A= 11-12

Antropometriya – insonningjismoniyrivojlanishningmorfologikvabirqatorfunktsionalko’rsatkichlarinibaholash, metodvausullariyig`indisixisoblanadi.

Antropometriktekshiruvdabo’y, vazn, ko’krakqafasiningaylanasi (tinchxolatda, nafasolishda, nafaschiqarganda) o’pkanixayotiysig`imi, buyinbel, elka, dumba, tizzaaylanasio’lchanadi. Qo’lvabarmoqlarningkuchidinamometrdao’lchanadi. Antropometrikko’rsatqichga, shuningdektanamassasitarkibi ( mushak, yogvasuyaklarningo’zaromunosibligi), tananingfaolmassasivaumumiysuvmiqdorianiqlanadi.

2.2. YANGIPEDAGOGIKTEXNOLOGIYA
«Galereyaniaylanish» o’yinnio’tkazishmetodi:
Kichiq guruhlarning xamma a`zolariga bita muammo taklif etiladi. Har bir guruh 10minut davomida o’z fikrlarini yozadi-da, javoblar zikr etilgan varaklarni ikkinchi guruh bilan almashtiradi. Keyingi guruh oldingi guruhning javoblarini baholashi va, javob tugal bo’lmasa, o’z variantini taklif etishi kerak. Talabalar o’z javoblarini berib, o’rtoqlariningjavoblarini to’ldirishganlaridan keyin xammalari birgalikda bo’larin muxokama qilishadi va eng yukori ballga arziydigan juda to’g`ri javoblarin tanlab olishadi.
Savol: 1. Ketleindeksiniformulasiniyozibbering?

Javob: Vazn(gr) / Buy(sm)

Savol: 2.Erismanindeksiniaytibbering?

Javob:Ko’krakqafasitinchholati *100% / Bo’y (sm)
Savol:3Sportchivafizkulturachilarnijismoniyrivojlanganliginibaholashusullari?

Javob:Baxolashdauyg`un (garmonik) vanosoz (disgarmonik) o’lchamlarko’llaniladi.

Uyg`un(me`yorida) xolatdagavdaog`irligivako’krakqafasaylanasiko’rsatkichigavdauzunligigamoskelishikerak, boshkachaqilibaytgandazarurbo’lgan - 0,67 shaxsiysigmadanyokimushaklarrivojlanishixisobigaortganko’rsatkichidanfarqqiladi.

Nosoz (disgarmonik). Morfologiya-funktsiyaxolatidagavdaog`irligivako’krakqafasiaylana 0,68 – 2,0 kam, shuningdekyogaylanishxisobigaundankattabo’ladi.


Baholashmezoni

Maksimalball 20-19	18-17 ball	16-15 ball	14-13 ball	12 ball
a`lo	YAxshi	o’rta	qoniqarsiz	yomon
100%-86%	85%-73%	72-56%	55%-46%	45% vaundankam

3.TAHLILIYQISM

3.1.Klaster, organayzer

Klasternituzishqoidasi
1. Aqlingizganimakelsa, barchasiniyozing. G`oyalarisifatinimuhokamaqilmangfaqatularniyozing.

2. Xatnito’xtatadiganimloxatolarigavaboshqaomillargae`tiborbermang.

3. Ajratilganvaqttugagunchayozishnito’xtatmang. Agardaaqlingizdag`oyalarkelishibirdanto’xtasa, uholdaqachonkiyangig`oyalarkelmagunchaqog`ozgarasmchizibturing.

Harbirguruhboshqaguruhlarnibaholaydi. Harbirtalabbo’yichato’liqbajarilsa – 15 ball

Guruh №	Tushunarlivaaniqjavob (5)	Ko’rgazma-lilik (5)	Reglamentgaamalqilish (2,5)	Guruhfaolligi (2,5)	Jamiball
1.
2.

Baholashmezoni:

Maksimalball 15	13-12 ball	11-10 ball	9-8 ball	7-6ball
100%-86%	85%-73%	72-56%	55%-46%	45% vaundankam

korrelyasiya
3.1.1. Klastertuzilmasi


Jismoniy rivojlanganlikni baxolash usuli

Indeks



Antropometrik malumotlar




Antropometrik o‘rtacha malumot

bemor yoshi va kasbi inobatga olinmaydi

Bo‘y o‘lchami, og‘irligi va ko‘krak qafasi aylanasi

taxminiy baxolash

Standart



bo‘yi, og‘irligi, ko‘krak qafasi aylanasi, O‘TS.




matematik koefitsentlar


ko‘p malumot beradi


Bo‘yi og‘irligi, ko‘krak qafasi aylanasi

ko‘p malumot beradi


3.2.Vaziyatlimasalalarningkompleksi
1 MASALA

18 YOshli sportchi o’qotish bo’yicha III – razryadli uzlo’q siz mashq qiladi, Shikoyati yo’q , Ko’krak qafasi ekskursiyasi 5 sm, Sizni qo’shimcha tashxisingiz va takliflaringiz.

Javob: Bu sportchida o’z yoshi va ko’rsatkichlariga nisbatan fizik xolati normada.
2 MASALA

Gimnastikachiqizningyontomoniantropometrikma`lumotlaribo’yichakulpanjasipaylaridaog`rishbo’lib, spirometr ( - 2 ξ ) ko’rsatdi, Sizniqo’shimchatashxisingizvatakliflaringiz.

Javob:Sportchidapaylarcho’zilishikuzatilganiuchun, ungavaktinchaliksportmashg`ulotlaridancheklanishnitavsiyaqilamizvatibbiyko’rikdano’tish.
3 MASALA

16 yoshliqiz, bo’yi 158 sm, Og`irligi 80kg, Ko’krakqafasiaylanasinafasolishholatida 108 sm, beldinamometri 30 kg, kulkuchiningo’lchoviung – 12 kg, chap - 10 kg, Pinerindeksibo’yichauningjismoniytarakkiyotihaqidagapirishmumkinmiyokiyo’q . Nimahisobigauyukoriko’rsatgichgaega. Sizniqo’shimchatashxisingizvatakliflaringiz.

Javob:Pinerindeksibo’yichauningjismoniytarakkiyotihaqidagapirishmumkinemas. Disgarmonalo’zgarishlar. Tibbiyko’rikdano’tishvaendokrinologtavsiyasi.
4 MASALA

17 yoshliqiz, bo’yi 155 sm, Og`irligi 78 kg, diafragmalburchagitorspirometri 1800 sm³, Ko’krakqafasiningaylanasi 102 sm, Erismanindeksibo’yichaKo’krakqafasiningyaxshiko’rsatgichkaega. Sizni qo’shimcha tashxisingiz va takliflaringiz.

Javob: Erisman indeksi normadan 10%ga ortik. Tibbiy ko’rikdan o’tish va pulmonolog tavsiyasi.

Testlar
1 Jismoniyrivojlanganlikningbaholashusuliniko’rsating

5. 
   *indekslar
   
6. 
   veloergometriya
   
7. 
   kaliperometriya
   
8. 
   somatoskopiya
   

2 Jismoniyrivojlanganliknibaholashuchunqo’llaniladiganindeksniayting

5. 
   *Ketle
   
6. 
   Garvardstep-test
   
7. 
   Astrand
   
8. 
   Martine
   

3 Mushakrivojlanganliginito’g`ribaholashniko’rsating

5. 
   *zaif
   
6. 
   kuchli
   
7. 
   judakuchli
   
8. 
   judazaif
   

4 Odamqomatiningtarqalganturiniko’rsating

5. 
   *normal
   
6. 
   yumaloq
   
7. 
   o’rta
   
8. 
   yaxshi
   

5 Ko’krakqafasiningasosiyshakliniayting

5. 
   *tsilindrik
   
6. 
   yassi-raxitik
   
7. 
   bochkasimon
   
8. 
   egilgan
   

6 Orqaningasosiyshakliniko’rsating

5. 
   *normal
   
6. 
   kifotik
   
7. 
   lordonik
   
8. 
   qiyshaygan
   

7 Jismoniy rivojlanganlikni baholovchi asosiy belgini ko’rsating

5. 
   *tanavazni
   
6. 
   tizzaaylanasi
   
7. 
   sonaylanasi
   
8. 
   nafasolishvachiqarishtezligi
   

8 Jismoniy rivojlanganlik belgisining baholovchi kriteriysini ko’rsating

5. 
   *o’rta
   
6. 
   normal
   
7. 
   judapast
   
8. 
   judayuqori
   

9 Shifokornazoratiningvazifasiniayting

5. 
   *organizmning jismoniy rivojlanganligini,salomatlik va funktsional holatlarini aniqlash
   
6. 
   shifobaxshgimnastikakompleksiniyozish
   
7. 
   GTOnormativlarinibelgilash
   
8. 
   Maxsusguruhlardamashg`ulotlaro’tkazish
   

10 Shifokornazoratiningmazmuniniko’rsating

5. 
   *tashkiliy-uslubiyraxbarlik
   
6. 
   organizmningjismoniyrivojlanganliginianiqlash
   
7. 
   organizmning funktsional holatida bo’ladigan o’zgarishni aniqlash
   
8. 
   maxsusguruhlardamashg`ulotlaro’tkazish