Kasb-hunar ta’limi markazi botir boymetov qalamtasvir

1.3.  Borliqni  idrok  etish
Bo‘lajak  tasviriy  san’at  o‘qituvchilarini  rasm  cliizishga  o‘r- 
gatishdagi  asosiy vazifalardan biri,  bu  —  rassomda jism  shaklini 
masofadan ko‘rish va tasvirlash qobiliyatini shakllantirishdan iborat. 
Jism shakhni fazoda ko‘rish va tasvirlash — jismni «hajmdor» tarzda, 
uch  o ‘lchamli  shaklda  (balandligi,  eni  va  qalinligini)  ko‘rish 
demakdir.
0 ‘quv mashg‘ulotlarining asosiy vazifasi — natura o‘lchamlarini 
to ‘g‘ri  ifodalagan  holda,  realistik  ko‘rsatib  bera  olishdan  iborat.
shakllantirish  uchun  ish  jarayonida  doimiy  ravishda  ko‘z  bilan 
nisbatni  aniqlash  qo‘l  keladi.  Tasviming  realistik  tarzda  chiqishi 
uchun  boTajak  o ‘quvchilar  o ‘z  ishlariga  nisbatan  e ’tiborli, 
mas’uliyatli boTishlari kerak.  Shuning uchun ular tabiatga nisbatan 
sinclikovlik bilan qarash, talilil qilish ko‘nikmalarini hosil qilishlari 
va bir vaqtning  o‘zida ko‘rgan  shaklni  eslab  qolish qobiliyatlarini 
ham rivojlantirislilari kerak boTadi.
K o‘rish  orqali  eslab  qolish yosh  rassomning  eng  qimmatli  va 
e’tiborli xislatidir. U tasvirdagi jism shakli, nisbati va tuzilishi haqi- 
dagi aniq va umumiy tasaw um i xotirada saqlaydi.  Bu esa,  shaklni 
«xotiradan»,  «tasawur va anglash» asosida cliizish imkonini berib, 
yoshlaming  kelgusidagi  pedagogik  hamda  mustaqil  asar  yaratish 
borasidagi  malakalarini  shakllantiradi.
Naturadan rasm cliizish bo‘yicha ohb borilgan doimiy mashqlar 
natijasida  ko‘rib,  eslab  qolish  qobiliyati  rivojlanadi.  Bunday 
mashqlar,  ayniqsa, rassomcliilikka endi qadam qo‘yayotganyoshlar
2-rasm.
Bunga  ko‘z bilan  oTchash 
(masofa  va jism  oTcham- 
larini  ko‘zda  chamalash) 
qobihyatini rivojlantirish va 
ko‘zni  to ‘g‘ri  qaratish  or- 
qah erisliiladi. Bunday hol- 
larda jism oTchami va ma- 
so fan i  a n iq la sh   u c h u n  
ko‘z  bilan  chamalash  qo- 
biliyatini rivojlantirish mu- 
him  ahamiyat  kasb  etadi 
(2-rasm).
Chamalash qobiliyatini
12

---

uchun  nihoyatda  muhimdir.  Mashg‘ulotlar  jismlarning  shakl 
jihatdan tuzilishi,  nisbatlari va insonlami tasvirlashda esa,  plastik 
anatomiya  to ‘g‘risidagi  bilim  va  malakalarini  xotirada  yanada 
mustahkamlanishida asosiy o‘rin tutadi.  Ushbu maqsadni amalga 
oshirishda  akademik  rasmlar  chizish  bilan  bir  qatorda,  qisqa 
muddatli chizgilar va qoralamalar ishlash ko‘zda tutiladi.  Ko‘rish 
xotirasini mustahkamlovchi bunday mashg‘ulotlarda,  avvalo,  eng 
asosiy  qism  yodda  qoladi,  shakllaming  ikkinchi  darajali  qismlari 
esa,  shakl jihatidan o‘rganiladi.  Bunda asosiy maqsad  — umumiy 
shaklni  eslab  qolish.  Shuningdek,  mashg‘ulotlar  davomida  eslab 
qohsh darajasi kengayadi va chuqurlashadi: ikkinchi darajah qismlar 
va bo‘laklar ham xotirada qoladi.  Chizghar va qisqa muddath rasmlar 
o‘quvchida naturani haqqoniy ko‘ra olish — to ‘liq ko‘rish xislatini 
rivojlantiradi va tarbiyalaydi.
Ko‘p  yillik  kuzatishlar  shuni  ko‘rsatadiki,  aksariyat  yoshlar 
tasvir bajarishda metodiik izchihkka rioya qihshmaydi va buyumning 
umumiy  shaklidan  ko‘ra,  uning  qismlariga  ko‘proq  e’tibor  qara- 
tadilar  hamda  har  bir  elementning  mohiyatini  tushunib  yetish- 
maydi.  Agarda,  yosh rassom-o‘quvchi tasvimi to ‘liq ko‘ra olsa va 
realistik tasvirlashning asosiy qonunlaridan bo‘lgan hamda metodik 
izchillikda  «umumiydan  —  boMaklarga  va  boMaklardan  —  yana 
umumiyga»  tamoyilidan foydalangan holda «analiz va sintez»  ta- 
moyiliga  asoslanib,  tasvir  bajarsagina  ko‘zlangan  maqsadga  eri- 
shishi  va  vazifani  samarali  bajarishi  mumkin.  Doimiy  ravishda 
qismlarni  umumiy jism bilan  birgalikda  tasvirlab  ish  yuritish  bir 
vaqtning  o‘zida rasmning  har bir  qismi ustidan nazorat  o‘matish 
imkonini beradi. Bunga misol tariqasida geometrik shaklga ega o‘zbek 
milliy  naqsh  rozetkasining  m etodik  bosqichlardagi  tasvirini 
ko‘rsatish  mumkin  (3-rasm, 
a,  b,  d).
Shaklning  nisbatlari  va  chiziqli-konstruktiv  tuzilish,  hajmini 
esa, shtrixlash orqali amalga oshirish rassomdan bir vaqtning o‘zida 
butun  rasm  ustida  ishlash  jarayonida  mohirlik  hamda  amaliy 
ko‘nikmalami  talab  etadi.  Oddiy  natyurmortdan  tortib,  to  mu- 
rakkab shaklga ega bo‘lgan inson qomatini tasvirlash mashg‘ulotlarida 
ushbu tamoyilga katta e’tibor qaratiladi.
Tasvirlash  malakasini  o‘zlashtirish  orqali  m a’lum  bir  miq- 
dorda to ‘liq ko‘rish  qobiliyatini  rivojlantirish mumkin.  Bajarila- 
yotgan ishning muvaffaqiyati o‘quvchining molbert oldida qanday
13

---

b
14

---

d
3-rasm.
o‘tirishi va qalamni qay holatda ushlashiga bog‘liq.  Molbertga qo‘- 
yilgan planshet tekisligiga nisbatan 
o‘quvchining  nigohi  90°  burchak 
ostida bo‘lishi kerak.  Shundagina, 
u qog‘oz yuzasidagi barcha shakl va 
qismlarni to ‘laqonli ko‘ra oladi va 
tasvimi bexato bajaradi (4-rasm).
0 ‘quvchi  qalam ni  ochilgan 
uchiga  nisbatan  qaram a-qarshi 
tarafdan  ushlashi  va  jim jiloqni 
qog‘ozga oliista qo‘ygan holda chi- 
ziq hamda shtrixlarni bajarislii ke- 
rak. Bunday ish yuritilganda, qalam 
qog‘oz  yuzasida  istalgan  burchak 
bo‘yicha harakatlana oladi. Kerakli 
tus  chiqarish  uchun  shtrixlarni 
teng  oraliqlarda bir-biriga parallel 
ravishda  chizish  orqali  erishiladi 
4-rasm.
15

---

(5-rasm, 
a,  b,  d,  e
).  Ba’zi vaqtlarda o‘quv- 
chi-yoshlar  buyum   shakliga  nisbatan 
shtrixlarni berishda xatolikka yo‘l  qo‘ya- 
dilar va  bajarilayotgan  shakl  hajmi  soxta 
chiqadi.  Sferik yuzalarda to‘q rangdan och 
rangga  o‘tish  uchun  shtrixlar  orasidagi 
oraliqlarni  kamaytirish  yoki  ko‘paytirish 
ham da  qalam   u chini,  qattiq ro q   yoki 
yengilroq bosish  orqali  amalga  oshiriladi 
(6,  7-rasm).
M alum ki, jismning  to‘liq  hajmini  bir 
tomondan  ko‘rish  mumkin  emas.  Faqat- 
gina  jismning  har  bir  qismini  atrofdan 
ko‘rib  chiqib,  jismning  haqiqiy  shaklini 
bilish  mumkin.  Jismlarning  kenglikdagi 
khinishini  tasawur  eta  olish  va  anglash 
mahoratining  natijasi  qo‘yilgan  jismning 
haqqoniy tarzda tasvirlanishi bo‘lib hisob- 
lanadi.  Shuning  uchun jismlaming  bizga 
ko‘rinib  turgan  chegaralari  va  konturlari 
yordamida jismga yorugMik tushishi va hosil 
boMadigan  soyani  hisobga  olib,  jismning 
sirtqi tarafi to‘g‘risida tasawurga ega boMa- 
5-msm
 
miz.  Ko‘rib  anglashning ushbu xususiyat-
e
lari  realistik  tasviriy  san’atning 
qonun-qoidalarini  belgilab  be- 
radi.  0 ‘z  navbatida,  realistik 
tasvirda  shunday  xususiyatlar 
boMishi  lozimki,  ular  jismning 
shakliga,  tusiga  qarab  tasvirni 
to^ghi  tasaw ur  etish  yoki  tu- 
shunish imkonini berishi kerak.
Yoshlarni  tasviriy  san’atga 
o‘rgatish jismlarni kenghkda ku- 
zata bilishni o‘rgatishdan bosh- 
lanadi.  Buning  asosiy  sababi, 
jismlarni  to‘g‘ri  tasvirlay olish- 
6-rasm.
16

---

dir.  Realistik  tasviriy  san’atda 
insonni  o‘rab  turuvchi  shakl  va 
jismlar  tabiatda  qanday  mavjud 
bo‘lsa,  inson ulami  qanday  ko‘- 
rib  qabul  qilsa,  shunday  tasvir- 
laydi.  Buning  uchun  o‘quvchi 
ko‘rib, idrok etishning ba’zi xusu- 
siy atlarin i  egallashi,  shaklni 
qog‘oz yuzasida to‘la hajmli etib, 
uch oMchamli tarzda (bo‘yi,  eni, 
balandligi) tasvirlash qoidalari va 
usullarmi bihshi talab etiladi. Tas- 
viriy saiTatning barcha turlari va 
janrlarida  bMgani  kabi,  qalam- 
tasvirga  o‘rgatish  jarayoni  ham 
mashg‘ulotlarning  oddiydan  — 
murakkabga tartibida amalga oshirihshini ko‘zda tutadi. Bunda agar 
oldingi  mashg‘ulot  o‘quvchi  tomonidan  yetarli  o‘zlashtirilmagan 
boTsa, keyingi, yanada murakkabroq vazifalarni tushunish imkoni 
qiyin kechadi. Buning uchun yosh rassom tasviriy saiTatdagi mavjud 
qonun-qoidalarga toMa rioya qhishi talab ethadi. Eng muhimi, ushbu 
qoidalar yoshlarni tasviriy saiTat sohasida tarbiyalashda ahamiyati 
katta.