Kirish I. Bob. Bola hayotining 5-6 yosh davrda fazoviy moʻljal olish haqidagi tasavvurlarini shakillanishi

Kurs ishining maqsadi:Maktabgacha yoshdagi bolalarda “o’ziga” nisbatan mo’ljal olishga o’rgatishdan, iborat, boshqacha aytganda, kichkintoy bunda “o’ziga” nibsatan o’ng, chap, yuqori tomonlarni ajrata oladigan bo’la olishi kerak.
Kurs ishining ob’ekti: Bola hayotining 5-6 yosh davrda fazo haqidagi tasavvurlarini shakillanishi.
Kurs ishining predmeti: Bolalarda fazoviy tasavvurini shakllantirish vazifalari va fazoda moʻljal olish
Kurs ishining vazifalari: 5-6 yosh bolalarda fazoda orientr olishga oʻrgatish
Kurs ishing tuzilishi: kirish, ikki bob, xulosa, tavsiya va glossary,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.


I.BOB. BOLA HAYOTINING 5-6 YOSH DAVRDA FAZODA MOʻLJAL OLISH TASAVVURLARINI SHAKILLANISHI.
1.1.Bolalarda Fazoda moʻljal olish haqidagi tasavvurlarini shakllantirish vazifalari.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda “o’ziga” nisbatan mo’ljal olishga o’rgatishdan, iborat, boshqacha aytganda, kichkintoy bunda “o’ziga” nibsatan o’ng, chap, yuqori tomonlarni ajrata oladigan bo’la olishi kerak. O’z tanasiga nisbatan fazoda tomonlar bo’yicha mo’ljal olish bu mo’ljal olishning bpripchi umumlashtirilgan usulidir. “O’ziga” va “o’zidan” ga nisbatan mo’ljal olishda “o’ng-chapni”ni farqlash eng ko’p qiyinchilik tug’diradi. Mana shuning uchun ham bola oldin o’z qo’llarini farqlashga o’rgatiladi. Dasturnnng bu vazifasi ustida ishlash keyingi yosh guruhida ham davom ettiriladi. Dasturning asosiy vazifasi kichkintoyni “o’ziga” nisbatan mo’ljal olishga o’rgatishdan, iborat, boshqacha aytganda, kichkintoy bunda “o’ziga” nisbatan o’ng, chap, yuqori tomonlarni ajrata oladigan bo’la olishi kerak. O’z tanasiga nisbatan fazoda tomonlar bo’yicha mo’ljal olish bu mo’ljal olishning birinchi umumlashtirilgan usulidir. “o’ziga” va “o’zidan” ga nisbatan mo’ljal olishda “o’ng-chapni”ni farqlash eng ko’p qiyinchilik to’ldiradi. Mana shuning uchun xam bola oldin o’z qo’llarini farqlashga o’rgatiladi. Dasturning bu vazifasi ustida ishlash keyingi yosh guruhida xam davom ettiriladi.Bolaning o’ziga nisbatan mo’ljal olishi dasturning yangi vazifasiga - boshqa odamga, buyumlarga nisbatan mo’ljal olishga o’rgatish vazifasiga - o’tish uchun zarur asos bo’ladi. Ammo boshqa odamga nisbatan mo’ljal olish faqat o’z gavdasi sxemasiga bilgandagina mumkin bo’ladi. Bola xayolan bu sxemani boshqa ob’ektlarga nisbatan ko’chiradi va o’xshashlik buyicha uni boshqa odamdan va buyumlardan ajratadi. Masalan, bolalar o’yinchoqlarni qarashadi, ular bilan faol xarakat kilishadi. Suhbatning borishida tarbiyachi bolalar e’tiborini xarakterli detallarga qaratadi. Masalan, mashina karalayotgan bulsin; oldinda kabina, orkada kuzov, pastda oldingi va keyingi gildiraklar. Buyumlar tasvirlangan kirkma rasmlar, kubchalar mustakil ravishda detallardan (kismlardan) butunni tiklash imkonini beradi, ya’ni ob’ektning fazoviy buyumlarini (ustida-ostida, tagida-yukorisida, oldidan-orkasidan, bir tomoni - yon tomonidan va ikkinchi tomonidan) uzlashtirish imkonini beradi. Bolalar xali ob’ektning ung va chap tomonlarini farklay olishmaydi; bu murakkab malaka maktabgacha katta yoshda uzlashtiriladi. Kichik guruhda buyumning fazoviy xarakteristikasini tushunish kisman uzlashtiriladi. U xolda, deb suraladi, bolalarni buyumlarga, boshqa odamga nisbatan muljal olishga urgatish zarurmi? “Uziga” nisbatan muljal olishning uzi yetarli bulishi mumkinmi? Qadim tosh asrida (poleolit davri) odamlar hali g’orlarda yashagan va hayoti hayvon hayotidan deyarli farq qilmaydigan davrdan boshlab, odamlar ov qurollarini tayyorlash, o’zaro aloqa vositasi bo’lgan tilni vujudga keltirish borasida, keyinroq esa o’ziga e’tibor berishi (rasmlar, figurkalar, bezaklar va boshkalar). Yashash uchun nematlarni ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishi, erni ishlay boshlashi boshqacha aytganda tabiatga nisbatan insonning aktivligini oshishi (neolit davri 15 ming yil) sonli miqdorlar va fazoviy munosabatlarni tushunishda ilgari qo’yilgan qadam bo’ldi. Yashashni o’troq holga o’tishi (qishloqlar paydo bo’lishi, hayvonlarni o’rgatilishi, ekinlar ekish, mehnat qurollarini yaratilishi va boshqalar) bu protsessni yanada tezlashtirdi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy tasavvurlarni rivojlantirish.Maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy tasavvurlarning rivojlanishi.Maktabgacha yoshdagi bolalarda fazo haqida tushuncha da fazoviy tasavvurlarning shakllanishining boshlanishi maktabgacha yosh Juda muhim va keng mavzu. Bu muammo bilan A. A. Lyublinskaya, B. G. Ananiev, J. Piaget va boshqa ko'plab o'qituvchilar va psixologlar shug'ullangan va qilinmoqda. Ular maktabgacha yoshdagi bolalarning fazoviy yo'nalishini rivojlantirish qonuniyatlarini aniqladilar. Fazoviy tasavvurlar maktabgacha yoshdagi bolalar faoliyatining har bir turini, umuman rivojlanish natijalarini, bilimlarni olish va o'zlashtirish sifatini oshiradi va yaxshilaydi. Bolalarning kognitiv faolligi rivojlanadi, ularning intellektual, ijodiy, hissiy qobiliyatlari yaxshilanadi, ijodiy, kognitiv va mehnat faoliyati... Va eng muhimi, fazoviy tasavvurlarni shakllantirish maktabgacha yoshdagi bolalarga maktabga tayyorgarlik ko'rishda yordam beradi. Bolalar o'yinda hamma narsani o'rganadilar: ular ma'lumotni shu tarzda qabul qiladilar va qayta ishlaydilar. Shuning uchun o'rta maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirish vositalaridan biri ochiq o'yinlardir. Tadqiqotlarga ko'ra, ochiq o'yinlar bolalarda fazoviy idrokni shakllantirishning eng samarali vositalaridan biridir, chunki ochiq o'yinlarda siz nafaqat kosmosda orientatsiya ko'nikmalarini rivojlantirish va mustahkamlash, balki ularni sezilarli darajada kengaytirishingiz mumkin. Bolalar esa o‘z ko‘nikma va qobiliyatlarini hayotda qo‘llashni o‘rganishlari kerak – bu eng muhim vazifadir. Yuklab oling: Ko‘rib chiqish: O'rta maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirish Bessonova D.A. Maktabgacha yoshdagi fazoviy tasavvurlarni shakllantirishning boshlanishi juda muhim va keng mavzudir. Bu muammo bilan A. A. Lyublinskaya, B. G. Ananiev, J. Piaget va boshqa ko'plab o'qituvchilar va psixologlar shug'ullangan va qilinmoqda. Ular maktabgacha yoshdagi bolalarning fazoviy yo'nalishini rivojlantirish qonuniyatlarini aniqladilar. Fazoviy tasavvurlar maktabgacha yoshdagi bolalar faoliyatining har bir turini, umuman rivojlanish natijalarini, bilimlarni olish va o'zlashtirish sifatini oshiradi va yaxshilaydi. Bolalarning kognitiv faolligi rivojlanadi, ularning intellektual, ijodiy, hissiy qobiliyatlari yaxshilanadi, ijodiy, kognitiv va mehnat faoliyati samaradorligi oshadi. Va eng muhimi, fazoviy tasavvurlarni shakllantirish maktabgacha yoshdagi bolalarga maktabga tayyorgarlik ko'rishda yordam beradi. Bolalar o'yinda hamma narsani o'rganadilar: ular ma'lumotni shu tarzda qabul qiladilar va qayta ishlaydilar. Shuning uchun o'rta maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirish vositalaridan biri ochiq o'yinlardir. Tadqiqotlarga ko'ra, ochiq o'yinlar bolalarda fazoviy idrokni shakllantirishning eng samarali vositalaridan biridir, chunki ochiq o'yinlarda siz nafaqat kosmosda orientatsiya ko'nikmalarini rivojlantirish va mustahkamlash, balki ularni sezilarli darajada kengaytirishingiz mumkin. Bolalar esa o‘z ko‘nikma va qobiliyatlarini hayotda qo‘llashni o‘rganishlari kerak – bu eng muhim vazifadir. Ochiq o'yinlar bo'ladi samarali vosita o'rta maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirish, agar: Qoidalarni tushuntirishda fazoviy munosabatlarga, harakat yo'nalishiga va uni o'zgartirish imkoniyatiga e'tibor beriladi; O'yin davomida vizual mos yozuvlar nuqtalari qo'llaniladi; Maktabgacha yoshdagi bolalar o'z harakatlari, o'yinlar va qoidalarning mazmuni, o'ynayotgan bolalarning kosmosdagi joylashuvi haqida og'zaki hisobotga jalb qilinadi

. .
1.2. DIDAKTIK OʻYINLAR va 5---6 YOSHDAGI BOLALARNING FAZOVIY ORIENTATSIYASlSINI RIVOJLANTIRISH UCHUN MASHQLAR

Didaktik oʻyinlar Fazoviy tasavvurini shakllantirishda muhim rol oʻynaydi. Bolaning voqelik bilan o'zaro ta'sirining barcha sohalariga kirib borishi, kosmosga yo'naltirilishi uning o'zini o'zi anglashi, shaxsiyatining rivojlanishiga ta'sir qiladi va shuning uchun sotsializatsiya jarayonining ajralmas qismidir. Bolaning uyg'un rivojlanishi uning kosmosda yo'naltirish qobiliyatini rivojlantirmasdan mumkin emas. Kosmosdagi fazoviy tasavvurlar va orientatsiyani o'rgangan tadqiqotchilar maktabgacha yoshning oxiriga kelib ularning rivojlanmaganligi bolalarning maktab ko'nikmalarini egallashida qiyinchiliklarga olib keladigan sabablardan biri ekanligini aniqladilar. Bolaning fazoviy tasavvurlarining rivojlanishi hayotning birinchi oylaridan boshlanadi va uning aqliy va sensorimotor rivojlanishining eng muhim ko'rsatkichidir. 2 Yosh bolalarning makonni idrok etishi Ko'pgina tadqiqotlar yosh bolalarda kosmik idrok etishning o'ziga xos xususiyatlarini o'rganishga bag'ishlangan. Ular kosmosni idrok etish hatto to'rt-besh haftalik bola 1-1,5 m masofadagi ob'ektga ko'zlarini tika boshlaganda ham paydo bo'lishini ko'rsatadi.Ko'zning harakatlanuvchi narsalar orqasidagi harakati ikki yoshli bolalarda kuzatiladi. to'rt oygacha. Dastlabki bosqichda nigohning harakati chayqalishlar bo'lib, so'ngra toymasin uzluksiz harakatlarning ikkinchi bosqichi kosmosda harakatlanadigan ob'ektni kuzatib boradi, bu uch oydan besh oygacha bo'lgan turli bolalarda kuzatiladi. Ko'zni mahkamlash mexanizmi rivojlanishi bilan bosh va tananing tabaqalashtirilgan harakatlari shakllanadi, bolaning kosmosdagi pozitsiyasi o'zgaradi.

Shunday qilib,5 yoshdan 6 yoshgacha bo'lgan ko'plab bolalar ob'ektlarning turli fazoviy guruhlarini faqat ularga kiritilgan ob'ektlarning umumiyligi belgisi asosida adekvat deb belgilaydilar. Masalan, ikkita kartada bir-biriga nisbatan har xil joylashgan uchta bir xil ob'ekt tasvirlangan. "Kartalar bir xil, - deydi bola, - bu erda ayiq va bu erda ham ayiq, mana quyon va mana, uya qo'g'irchoq va mana qo'g'irchoq ..." kartalar orasidagi farqni ko'rmaydi. Yuqorida idrok etishning o'ziga xos xususiyati yuqorida ta'kidlangan edi, qachonki to'plamlarni superpozitsiya usuli bilan takrorlashda bolalar ular orasidagi fazoviy munosabatlarni sezmasdan, faqat ob'ektlarning tasviriga yo'naltirilgan; shuning uchun bir to'plamning elementlarini boshqasiga qo'llash usuli bolalar uchun qiyinroq bo'lib chiqdi. II bosqich fazoviy munosabatlarni idrok etishga birinchi urinishlar bilan tavsiflanadi. Kosmosni idrok etishning diskret tabiatidan fazoviy munosabatlarni aks ettirishga o'tishning bir turi amalga oshiriladi. Biroq, bu munosabatlarni baholashning to'g'riligi hali ham nisbiydir. Masalan, ob'ektning qabul qilingan mos yozuvlar nuqtasidan uzoqligi hali ham bolani juda qiyinlashtiradi, bir-biriga nisbatan yaqin bo'lgan ob'ektlarning fazoviy munosabatlari u tomonidan uzluksizlik sifatida qabul qilinadi. Misol uchun, o'yinchoqlarni to'g'ri chiziq yoki aylana shaklida joylashtirish, bola ularni bir-biriga mahkam bosadi. Bu bolaning ob'ektlarni yonma-yon, birin-ketin, aksincha, va hokazolarni yonma-yon qo'yishda kontakt yaqinligini o'rnatish istagining namoyon bo'lishidir. Shuning uchun ham, ilova yordamida ko'pchilikni ko'paytirishda, bola ko'paytirmaslikka harakat qiladi. elementlarning bir-biriga yaqinligi kabi miqdor. Uning fazoviy munosabatlarni baholashi hali ham juda tarqoq, garchi ular o'zlari ham unga befarq emas. III bosqich ob'ektlarning fazoviy joylashuvini idrok etishni yanada takomillashtirish bilan tavsiflanadi. Kontakt yaqinligi usuli bilan fazoviy munosabatlarning ta'rifi bu munosabatlarni uzoqdan, vizual baholash bilan almashtiriladi. Ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlarni to'g'ri baholashda so'z muhim rol o'ynaydi, bu ularning aniqroq farqlanishiga yordam beradi. Bolalar tomonidan fazoviy yuklamalar va ergash gaplarning ma'nosini o'zlashtirishi ularga ob'ektlarning joylashishini va ular o'rtasidagi munosabatni aniqroq tushunish va baholash imkonini beradi. Tadqiqotlar va amaliy tajribalar bolalar uchun fazoviy munosabatlarni tan olish va fazoviy predloglar va qo'shimchalar yordamida boshqa ob'ektlar orasida yashirin ob'ektlarning joylashishini mustaqil ravishda belgilash qobiliyatini rivojlantirish uchun katta imkoniyatlarni ko'rsatdi. Ob'ektlar orasidagi fazoviy munosabatlarning mavhumligi uzoq va murakkab jarayon bo'lib, u maktabgacha yoshning oxirigacha tugamaydi, lekin maktab ta'limi sharoitida takomillashishda davom etadi. Bolaning "o'z tanasining sxemasi" ni bilishi asosiy fazoviy yo'nalishlarda og'zaki mos yozuvlar doirasini o'zlashtirish uchun asosdir. Bu dastlabki bosqichlarda joylashuvning yaqinligini va ularning fazoviy munosabatlarini aniqlashda sub'ekt va ob'ekt o'rtasidagi bevosita aloqani belgilaydigan narsa. Bola "o'z tanasining sxemasini" u uchun qat'iy yo'naltiruvchi bo'lib xizmat qiladigan ob'ektga o'tkazadi. Shuning uchun bolani ob'ektlarning tomonlarini (old, orqa, yon va boshqalar) farqlashga o'rgatish juda muhimdir. Bolalarda fazoviy orientatsiyani rivojlantirishda vosita analizatorining roli katta. Amaliy motorli ulanishlar majmuasiga bo'lgan ishonch asta-sekin kamayib bormoqda. Bolada ob'ektlarning fazoviy joylashuvini uzoqdan, vizual baholashni rivojlantira boshlaydi, bu unga ob'ektning joylashishini va uning o'ziga va boshqa ob'ektlarga bo'lgan munosabatini erning istalgan nuqtasida tobora aniqroq aniqlash imkonini beradi. Bolalarda kosmosga yo'naltirish jarayonining rivojlanishining umumiy yo'li va uning aks etishi quyidagicha: birinchi navbatda - tarqoq bo'linmagan idrok, uning fonida faqat individual ob'ektlar ular orasidagi fazoviy munosabatlardan tashqarida turadi, keyin esa g'oyalarga asoslanadi. asosiy fazoviy yo'nalishlar haqida, go'yo bu asosiy chiziqlar bo'ylab - vertikal, frontal va sagittal va bu chiziqlardagi nuqtalar old yoki orqada, o'ngda yoki chapda, asta-sekin bo'linishni boshlaydi. boladan tobora uzoqlashing. Aniqlangan maydonlarning uzunligi va kengligi ortishi bilan ular asta-sekin birlashib, hududning yagona uzluksiz, ammo allaqachon farqlangan makon sifatida umumiy g'oyasini shakllantiradi. Ushbu sohadagi har bir nuqta hozirda aniq lokalizatsiya qilingan va old tomonda yoki o'ng tomonda yoki chap tomonda va hokazolarda joylashgani bilan belgilanadi. Bola fazoni bir butun sifatida idrok etishga uning uzluksizligi va diskretligida yaqinlashadi. (T.A.useyibova). Shunday qilib, kosmosda orientatsiya insondan har qanday mos yozuvlar doirasidan foydalanishni talab qiladi. Maktabgacha yosh - bu asosiy fazoviy yo'nalishlarda og'zaki ma'lumot doirasini o'zlashtirish davri. Bolaning "o'z tanasining sxemasi" ni bilishi og'zaki ma'lumot doirasini o'zlashtirish uchun asosdir. Bolalarda fazoviy yo'nalish bo'yicha tajriba orttirish bilan tashqi ifodalangan vosita reaktsiyalarining intellektualizatsiyasi sodir bo'ladi. Ularni bosqichma-bosqich qisqartirish va aqliy harakatlar rejasiga o'tish jarayoni aqliy harakatning moddiylashtirilgan, amaliy jihatdan rivojlanishiga umumiy tendentsiyaning ko'rinishidir. Bolaning makonni bilishi va undagi orientatsiya murakkab va uzoq davom etadigan jarayon bo'lib, bolalarda fazoviy tasavvurlarni rivojlantirish metodikada ko'rsatilgan maxsus tayyorgarlikni talab qiladi. Bunday o'qitishning asosi, birinchi navbatda, atrofdagi dunyo ob'ektlari haqidagi hissiy bilimlarni ularning fazoviy munosabatlarida to'plash bo'lishi kerak. 2-bob. Asosiy uslubiy usullar sifatida ular ob'ektlarni bir-biriga nisbatan joylashtirishni kuzatish va tushuntirishlarni, kosmosdagi yo'nalish va yo'nalishni og'zaki va grafik belgilashni, mashqlarni, didaktik va ochiq o'yinlarni tavsiya qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy tasavvurlarni rivojlantirish bo'yicha ish tizimi (T.A.Museibova) quyidagilarni o'z ichiga oladi: ) "o'ziga" yo'naltirish; "o'z tanasining sxemasini" o'zlashtirish; ) "tashqi ob'ektlarga" yo'naltirish; ob'ektlarning turli tomonlarini ajratib ko'rsatish: old, orqa, yuqori, pastki, yon; ) asosiy fazoviy yo'nalishlarda og'zaki ishorani o'zlashtirish va qo'llash: oldinga - orqaga, yuqoriga - pastga, o'ngga - chapga; ) ob'ektlarning kosmosdagi o'rnini "o'zidan" aniqlash, qachonki boshlang'ich tayanch nuqtasi sub'ektning o'ziga o'rnatilgan bo'lsa; ) turli ob'ektlarga nisbatan kosmosdagi o'z pozitsiyasini ("tik turgan nuqta") aniqlash, bunda mos yozuvlar nuqtasi boshqa shaxsda yoki biron bir ob'ektda lokalizatsiya qilinadi; ) jismlarning bir-biriga nisbatan fazoviy joylashishini aniqlash; ) tekislikka, ya'ni ikki o'lchovli fazoga yo'naltirilganda jismlarning fazoviy joylashishini aniqlash; ularning joylashuvini bir-biriga nisbatan va ular joylashgan tekislik.O'yin bola uchun nafaqat zavq va quvonch, balki o'z-o'zidan juda muhimdir. Uning yordami bilan siz chaqaloqning e'tiborini, xotirasini, fikrlashini, tasavvurini, ya'ni keyingi hayot uchun zarur bo'lgan fazilatlarni rivojlantirishingiz mumkin. O'yin davomida bola yangi bilim, qobiliyat, ko'nikmalarga ega bo'lishi, qobiliyatlarni rivojlantirishi mumkin, ba'zan buni sezmasdan. Matematik xarakterdagi didaktik o'yinlar bolalarning kosmos haqidagi bilimlarini nafaqat kengaytirish, balki kengaytirish imkonini beradi. Shuning uchun ham pedagoglar darsda va kundalik hayotda didaktik o‘yinlar va o‘yin mashqlaridan keng foydalanishlari kerak. O'yinning bola hayotidagi roli bebahodir, uning pedagogik jarayonga kiritilishi kattalar va bolaning shaxsiy o'zaro munosabatlarini tashkil etish usullaridan biridir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy yo'nalishni shakllantirish uchun o'qituvchi o'zini o'zi qurishi kerak uslubiy ish har bir yosh bosqichida bolalarning yoshi va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda. Bundan tashqari, o'quv jarayoni bolalar tomonidan asosiy xususiyatlar va munosabatlarni mustaqil ravishda aniqlashga, bolalarning kognitiv qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam berishi kerak. Buning eng oqilona usuli - o'yinlar va mashqlar mashqlaridan foydalanish.
Bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirishning uslubiy usullarini o'rganar ekan, didaktik materialdan foydalangan holda o'yin, ko'ngilochar mashqlarning roliga e'tibor qaratish lozim (T.A.Museyibova). Mavjud ilmiy va uslubiy adabiyotlarni tahlil qilish bunday o'yin va mashqlarning bir nechta guruhlarini ajratish imkonini beradi. I guruh. Kosmosda faol harakatlanish jarayonida asosiy fazoviy yo'nalishlarni farqlash uchun o'yinlar va mashqlar. II guruh. Yopiq ko'zlar bilan kosmosda orientatsiya uchun o'yinlar va mashqlar. III guruh. Ob'ektlarning atrofdagi kosmosdagi joylashishini va ular orasidagi fazoviy munosabatlarni tanib olish uchun didaktik o'yinlar va mashqlar. IV guruh. Ikki o'lchovli kosmosda orientatsiya uchun o'yinlar va mashqlar, ya'ni. samolyotda, masalan, qog'oz varag'ida. Ba'zi mualliflar (VG Nechaeva, OI Galkina, NA Senkevich va boshqalar) kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalar bilan "vizual diktantlar" deb ataladigan narsalarni o'tkazishning maqsadga muvofiqligini ta'kidlaydilar. V guruh. So'z o'yinlari. Ular bolalarning fazoviy terminologiyasi va nutqini faollashtirish uchun maxsus ishlab chiqilgan.
2.BOB 5-6 YOSHLI BOLALARDA FAZOVIY TASAVVURINING SHAKLLANISH BOSQICHLARI

2.1 MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR FAZOVIY TASAVVURINING SHAKLLANTIRISH TIZIMI

Maktabgacha yoshdagi bolalar shuningdek 5-6 yoshli bolalar Fazoviy tasavvurini shakllantirish bosqichlari: Fazoviy tasvirlarni “o`zidan” tayanch nuqtasidan shakllantirish: chap, o`ng, yuqorida, pastda, oldinda, orqada.Bosqich. "Ob'ektdan", "boshqa shaxsdan" tayanch nuqtasidan fazoviy tasavvurlarni shakllantirish. Bolalarda u yoki bu ob'ektning boshqasiga nisbatan o'rnini bir so'z bilan aniqlash ko'nikmalarini shakllantirish. Harakatda uch o'lchamli fazoda harakatlanish ko'nikmalarini shakllantirish.Bosqich. Samolyotda yo'naltirish ko'nikmalarini shakllantirish (qog'oz varag'ida, ya'ni ikki o'lchovli fazoda yo'naltirish). Har bir bosqichning muammolarini hal qilishda chap va o'ng qo'llarni farqlash qobiliyatini mustahkamlashga e'tibor berish kerak. Qarama-qarshi yo'nalishlarni ajratishda mashq qilish, vazifalarni bosqichma-bosqich murakkablashtirish: joylashuvi aniqlanishi tavsiya etilgan ob'ektlar sonini, shuningdek, bola va ob'ektlar orasidagi masofani ko'paytirish. Bolalarni nafaqat ulardan qaysi yo'nalishdagi ob'ektlarni aniqlashga, balki bu vaziyatlarni mustaqil ravishda yaratishga o'rgatish kerak. Belgilangan yo'nalishda harakat qilish qobiliyatini yaxshilash, nafaqat yurish paytida, balki yugurishda ham harakat yo'nalishini o'zgartirishni taklif qilish mumkin. O'quv jarayonida bolalar tomonidan fazoviy munosabatlarni aks ettiruvchi predloglar va qo'shimchalarning ma'nosini rivojlantirishga e'tibor bering. Bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirishda shakl va mazmun jihatdan qiziqarli bo'lgan turli didaktik o'yin mashqlari keng qo'llaniladi. Ular odatdagi o'quv topshiriqlari va mashqlaridan muammoni g'ayrioddiy shakllantirish (topish, taxmin qilish), uni qandaydir adabiy ertak qahramoni (Buratino, Cheburashka) nomidan kutilmagan tarzda taqdim etishda farqlanadi. Ular, qoida tariqasida, didaktik o'yinning barcha tarkibiy elementlarini (didaktik vazifa, qoidalar, o'yin harakatlari) o'z ichiga olmaydi. Ularning maqsadi bolalarda ko'nikma va qobiliyatlarni rivojlantirish uchun mashq qilishdir. ... "38 to'tiqush". Bolaga fil chaqaloq, maymun va boa konstriktori haqidagi multfilmni eslab qolish taklif etiladi. Keyin sizdan tanangizning turli qismlari yordamida bir nechta ob'ektlar yoki masofalarni o'lchashingiz so'raladi. Shundan so'ng, bolaga kichik narsalar (harflar, raqamlar) beriladi va ularni kaftida va ularning har biridan stol chetigacha - ko'rsatkich barmog'i orasidagi masofa bo'lishi uchun joylashtirish so'raladi. Ob'ektlarning joylashuvi uchun imkon qadar ko'proq variantlarni taklif qilish tavsiya etiladi (oyoq masofasida, tizzadan tovongacha, tirsakdan qo'lgacha va hokazo). ... "Markerlar". Bolaning chap qo'li bilaguzuk, qo'ng'iroq, yorqin mato va boshqalar bilan belgilanadi. Yo'nalishlarning har biri ma'lum bir harakat bilan belgilanadi. Masalan: "yuqoriga" - sakrash, "pastga" - o'tirish, "o'ng" - o'ngga burilish bilan sakrash, "chapga" - chapga burilish bilan sakrash. ... "Oyna". Mashq juftlikda yoki ikkita bola bilan birga bajariladi. Birinchi bosqichda mashq tizzalarda va to'piqlarda o'tirgan holatda amalga oshiriladi. Birinchidan, rahbar bir qo'li bilan sekin harakatlar qiladi, keyin ikkinchi, keyin esa ikkita. Bola rahbarning harakatlarini aks ettiradi. Mashq o'zlashtirilganda, siz tik turgan joyga o'tishingiz va butun tananing harakatlarini bog'lashingiz mumkin. ... "Televizor". Ushbu mashq avvalgisiga o'xshaydi, faqat harakatlar taqdimotchi ko'rsatgan qo'l bilan takrorlanadi (agar taqdimotchi o'ng qo'li bilan chap qulog'idan ushlangan bo'lsa, bola ham o'ng qo'li bilan chap qulog'idan ushlanadi). ). ... Xazina toping. Xonada o'yinchoq yoki konfet yashiringan. Bola rahbarning buyruqlariga e'tibor qaratib, uni topishi kerak (rahbar aytadi: "ikki qadam oldinga, biri o'ngga ..." va hokazo). Bola tomonidan topilgan narsa unga beriladi. Turli darajadagi qiyinchilikdagi chizilgan rasmlardan nusxa ko'chirish. V yosh guruh oddiy o'quv mashqlari o'ynoqi xarakterga ega bo'lishi mumkin va keyin ular bolalarni yangi mashg'ulotlar bilan tanishtirish usuli sifatida ishlatilishi mumkin. o'quv materiali... Mashq o'qituvchi tomonidan amalga oshiriladi (topshiriq beradi, javobni nazorat qiladi), bolalar esa didaktik o'yinga qaraganda kamroq mustaqildirlar. Mashqda o'z-o'zini o'rganish elementlari mavjud emas. O'yin: "Kimni taxmin qilganingizni taxmin qiling." Maqsad: kosmosda orientatsiyani rivojlantirish. Ob'ektlarning fazoviy joylashuvini belgilovchi atamalarni birlashtirish. O'ynash uchun sizga 3 ta katta o'yinchoq kerak bo'ladi. Masalan: qo'g'irchoq, ayiq va quyon. Bola markazda o'tiradi, o'yinchoqlar atrofga joylashtiriladi. O'qituvchi bitta o'yinchoq haqida o'ylaydi, boladan qaysi birini taxmin qilish so'raladi. Yashirin o'yinchoqning manzili, masalan, bu: u sizning yoningizda (yoki oldingizda yoki orqangizda) o'tiradi. o'yinlar varaqdagi nuqtaning joylashishini aniqlash qobiliyati; varaqdagi turli ob'ektlar orasidagi fazoviy munosabatlarni tushunish; samolyotda orientatsiya qilishda turli amaliy vazifalarni bajarish qobiliyati; tegishli terminologiyadan foydalangan holda varaqdagi ob'ektlarning fazoviy joylashishini mustaqil ravishda tavsiflash qobiliyati; qafasdagi varaqda harakat qilish qobiliyati. Kattaroq guruhda bolalar tekislikda, ya'ni ikki o'lchovli fazoda erkin harakat qilishni o'rganishlari kerak. Boshida o'quv yili matematika darslarida bolalarga ob'ektlarni belgilangan yo'nalishda joylashtirishga o'rgatiladi: yuqoridan pastga yoki pastdan yuqoriga, chapdan o'ngga yoki o'ngdan chapga. Geometrik figuralarning bir-biriga nisbatan joylashishini ketma-ket tanlash, tavsiflash va ko'paytirishga katta e'tibor beriladi. Samolyotda orientatsiyani yanada rivojlantirish bolalarga qog'oz varag'i yoki stolning o'rtasini (markazini), varaqning yuqori va pastki, chap va o'ng qirralarini, yuqori chap va o'ng, pastki chap va o'ngni topish qobiliyatini o'rgatishdir. varaqning burchaklari. Bu ish 3-4 darsning asosiy qismiga bag'ishlangan. Birinchi darsda o'qituvchi jadvalni ko'rsatadi va varaqga nisbatan ob'ektlarning joylashishining namunaviy tavsifini beradi. Bolalar naqshni tasvirlaydilar va takrorlaydilar. Keyinchalik, ularga ko'rsatmalarga muvofiq harakat qilish o'rgatiladi va topshiriq bajarilgandan so'ng model ko'rsatiladi. Endi u o'z-o'zini nazorat qilish vositasi sifatida xizmat qiladi. Vazifani bajargandan so'ng, bolalar qaysi raqamlarning nechtasi va qayerga qo'yilganligini tasvirlaydilar.
tushuncha yo'q. AIkkinchi yoki uchinchi darsdan boshlab, o'qituvchi ularni birinchi navbatda topshiriqni takrorlashni va keyin uni bajarishni taklif qiladi. "Geometrik diktant" o'yini. Bolalar oldida qog'oz varag'i va geometrik shakllar to'plami. O'qituvchi ko'rsatmalar beradi va bolalar tez sur'atda bajarishlari kerak. Masalan, yuqori chap burchakda qizil kvadrat, varaqning o'rtasiga sariq doira va boshqalarni qo'ying. topshiriqni bajargandan so'ng, bolalar bajarilishning to'g'riligini tekshirishlari mumkin: o'qituvchida diktant bo'yicha oldindan tayyorlangan chizilgan geometrik raqamlar bilan varaq bor. "Men mashinada ketyapman" o'yini. Har bir bolaning oldida qog'oz varag'i va kichik yozuv mashinkasi. Bolalar, o'qituvchining ko'rsatmalariga quloq solib, mashinani to'g'ri yo'nalishda harakatlantiradilar. Masalan, varaqning pastki o'ng burchagida garaj bor, u erdan biz varaqning pastki tomoni bo'ylab maktabga boramiz. U pastki chap burchakda va maktabdan keyin biz yuqori o'ng burchakda joylashgan hayvonot bog'iga boramiz va hokazo. Bolalar varaq, pol, platformaga nisbatan ob'ektlarning o'rnini ko'rsatish uchun aniq so'zlardan foydalanishlari kerak. Matematika darslarida bolalar ma'lum fazoviy aloqalar va munosabatlar haqida birinchi g'oyalarni oladilar. Ularning assimilyatsiyasi bolalarning amaliy faoliyatining turli turlarida (masalan, ingl.) sodir bo'ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning kosmosga yo'naltirish bo'yicha bilim va ko'nikmalarini aniqlash uchun diagnostika usullari qo'llaniladi: "Kheda zondlari" (O'z tanasining fazoviy tasvirlarining diagnostikasi). U

2.2 5-6 YOSHLI BOLALARDA FAZOVIY TASAVVURINING SHAKLLANISHING USLUBIY USULLARI

Bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirishning uslubiy usullarini o'rganar ekan, didaktik materialdan foydalangan holda o'yin, ko'ngilochar mashqlarning roliga e'tibor qaratish lozim (T.A.Museyibova). Mavjud ilmiy va uslubiy adabiyotlarni tahlil qilish bunday o'yin va mashqlarning bir nechta guruhlarini ajratish imkonini beradi. I guruh. Kosmosda faol harakatlanish jarayonida asosiy fazoviy yo'nalishlarni farqlash uchun o'yinlar va mashqlar. II guruh. Yopiq ko'zlar bilan kosmosda orientatsiya uchun o'yinlar va mashqlar. III guruh. Ob'ektlarning atrofdagi kosmosdagi joylashishini va ular orasidagi fazoviy munosabatlarni tanib olish uchun didaktik o'yinlar va mashqlar. IV guruh. Ikki o'lchovli kosmosda orientatsiya uchun o'yinlar va mashqlar, ya'ni. samolyotda, masalan, qog'oz varag'ida. Ba'zi mualliflar (VG Nechaeva, OI Galkina, NA Senkevich va boshqalar) kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalar bilan "vizual diktantlar" deb ataladigan narsalarni o'tkazishning maqsadga muvofiqligini ta'kidlaydilar. V guruh. So'z o'yinlari. Ular bolalarning fazoviy terminologiyasi va nutqini faollashtirish uchun maxsus ishlab chiqilgan. Didaktik o'yinlar va mashqlar mazmunida fazoviy yo'nalishlarning murakkabligiga mos keladigan ishning quyidagi bosqichlarini ajratish mumkin: I bosqich. "O'zidan" mos yozuvlar nuqtasidan fazoviy tasavvurlarni shakllantirish: chap, o'ng, yuqorida, pastda, oldinda, orqasida. II bosqich. "Ob'ektdan", "boshqa shaxsdan" mos yozuvlar nuqtasidan fazoviy tasvirlarni shakllantirish III bosqich. Bolalarda u yoki bu ob'ektning boshqasiga nisbatan pozitsiyasini so'z bilan aniqlash ko'nikmalarini shakllantirish. IV bosqich. Harakatda uch o'lchovli fazoda harakatlanish ko'nikmalarini shakllantirish. V bosqich. Samolyotda yo'naltirish ko'nikmalarini shakllantirish (qog'oz varag'ida, ya'ni ikki o'lchovli fazoda yo'naltirish). Har bir bosqichning muammolarini hal qilishda chap va o'ng qo'llarni farqlash qobiliyatini mustahkamlashga e'tibor berish kerak. Qarama-qarshi yo'nalishlarni ajratishda mashq qilish, vazifalarni bosqichma-bosqich murakkablashtirish: joylashuvi aniqlanishi tavsiya etilgan ob'ektlar sonini, shuningdek, bola va ob'ektlar orasidagi masofani ko'paytirish. Bolalarni nafaqat ulardan qaysi yo'nalishdagi ob'ektlarni aniqlashga, balki bu vaziyatlarni mustaqil ravishda yaratishga o'rgatish kerak. Belgilangan yo'nalishda harakat qilish qobiliyatini yaxshilash, nafaqat yurish paytida, balki yugurishda ham harakat yo'nalishini o'zgartirishni taklif qilish mumkin. O'quv jarayonida bolalar tomonidan fazoviy munosabatlarni aks ettiruvchi predloglar va qo'shimchalarning ma'nosini rivojlantirishga e'tibor bering. Bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirishda shakl va mazmun jihatdan qiziqarli bo'lgan turli didaktik o'yin mashqlari keng qo'llaniladi. Ular odatdagi o'quv topshiriqlari va mashqlaridan muammoni g'ayrioddiy shakllantirish (topish, taxmin qilish), uni qandaydir adabiy ertak qahramoni (Buratino, Cheburashka) nomidan kutilmagan tarzda taqdim etishda farqlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirish. Maslahat maktabgacha ta'lim muassasalari o'qituvchilari uchun mo'ljallangan. Kosmosda yo'naltirish va to'g'ri fazoviy tasavvurlar va tushunchalarni shakllantirish muammosi psixologiya, pedagogika va metodologiya sohasidagi eng dolzarb masalalardan biridir, chunki kosmosga yo'naltirish insonning kognitiv faoliyatining asosidir. Falsafiy ma'noda fazo bizning ongimizdan mustaqil bo'lgan va u tomonidan aks ettirilgan ob'ektiv voqelikni bildiradi. Kosmos materiyaning mavjudligi shakllaridan biridir. Ma'lumki, odamlarda maxsus fazoviy analizator yo'q. Kosmosni idrok etish - bu organizmning tashqi va ichki muhitining turli analizatorlarining o'zaro ta'siridan hosil bo'lgan murakkab intermodal birlashma. Bitta analizatorning faoliyati fazoviy orientatsiyada ishtirok etuvchi va murakkab tizimli mexanizmni tashkil etuvchi boshqa analizatorlarning faoliyati bilan doimo bog'liqdir. Kosmik in'ikos rivojlanishining muhim xususiyati fazoviy tasavvurlarning bosqichma-bosqich to'planishi, oldingi avlod tomonidan to'plangan maxsus tajribani o'zlashtirishdir. Uch yoshga to'lgan bolada fazoviy yo'nalishning tizimli mexanizmi ishlab chiqilishi kerak. A. A. Lyublinskaya kosmos haqidagi o'zlashtirilgan bilimlarning uchta toifasini ajratadi: 1) ob'ektning uzoqligi va uning joylashishini aks ettirish, 2) fazo yo'nalishlari bo'yicha yo'naltirish, 3) ob'ektlar orasidagi fazoviy munosabatlarni aks ettirish. Nutq yordamida fazoviy signalning ixtisoslashuvi sodir bo'ladi - bolaning xona, hovli va boshqa ochiq joylar bilan tanish yoki yo'qligidan qat'i nazar, bolaning hayotiy vaziyatdan ajratilgan masofasi. Bolalar tomonidan ob'ektlar o'rtasidagi fazo va fazoviy munosabatlarning rivojlanishi bola tomonidan unga kattalar tomonidan o'rgatish natijasida tushuniladi. Kosmosda orientatsiyani rivojlantirish uchun asoslar erta bolalik davrida qo'yiladi. Hayotning birinchi oylarida tovushga orientatsiya refleksi muhim rol o'ynaydi - chaqaloqning ko'rish va motor faolligini kengaytiradigan refleks. Keyinchalik, fazoviy orientatsiyaning shakllanishi bolalarning o'z tanasi va yaqin atrof-muhitdan boshlab, so'ngra og'zaki ma'lumot doirasi bilan fazoviy yo'nalishlarning predmetli-amaliy rivojlanishi bilan bog'liq.


Xulosa:
5-6, yoshli bolalarning fazoviy tasavvurlarining shakllanishi - bu ob'ektlarning fazoviy munosabatlari (hajmi, shakli, joylashishi, harakati) aks ettirilgan tasvirlar. Fazoviy tasvirni umumlashtirish va sxematiklashtirish darajasi ob'ektlarning o'ziga ham, shaxs tomonidan amalga oshiriladigan faoliyat vazifalariga va ijtimoiy jihatdan ishlab chiqilgan fazoviy tahlil vositalari (chizmalar, diagrammalar, xaritalar) qo'llanilishiga bog'liq. . Kosmosdagi orientatsiya inson faoliyatining barcha jabhalari uchun universal ma’noga ega bo‘lib, uning voqelik bilan o‘zaro munosabatining turli tomonlarini qamrab oladi va inson psixikasining eng muhim mulki hisoblanadi. Bolaning fazoviy tasavvurlarining rivojlanishi hayotning birinchi oylaridan boshlanadi va uning aqliy va sensorimotor rivojlanishining eng muhim ko'rsatkichidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy orientatsiyani rivojlantirish xususiyatlarini ochib berish nafaqat nazariy, balki katta amaliy ahamiyatga ega, chunki inson faoliyatining kamida bitta sohasini nomlash qiyin, bu erda kosmosda orientatsiya qilish qobiliyati muhim rol o'ynamaydi. roli. Bu mahorat insonning ijtimoiy hayotining zaruriy sharti, atrofdagi dunyoni aks ettirish shakli, muvaffaqiyatli bilish va voqelikni faol o'zgartirish shartidir. Bolada kosmos haqidagi g'oyalar asta-sekin rivojlanadi. Fazoviy tasavvurlarni shakllantirish strukturasining asosiy bosqichi bolaning o'z tanasini idrok etishi bo'lib, u mushaklarning hissiyotidan, tananing tashqi makon bilan o'zaro ta'siridan, shuningdek, bolaning o'zaro ta'siridan boshlanadi. kattalar bilan. Kosmosda orientatsiyaning rivojlanishi bolaning o'z tanasining fazoviy munosabatlarini farqlashdan boshlanadi (tananing o'ng qo'li, chap, juftlashgan qismlarini aniqlaydi va nomlaydi). So`zlarni idrok etish jarayoniga kiritish, mustaqil nutqni o`zlashtirish fazoviy munosabatlarni, yo`nalishlarni takomillashtirishga katta yordam beradi. Mahalliy psixologlarning bir qator tadqiqotlari shuni ko'rsatdiki, bolaning rivojlanishi uning o'ziga xos faoliyatida sodir bo'ladi (A.N. Leontyev, D.B. Elkonin, A.V. Zaporojets). Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun eng tipik tadbirlar rolli o'yinlar va samarali faoliyat(chizish, loyihalash, modellashtirish, aplikatsiya va boshqalar). Bu faoliyatlarning barchasi bittaga ega umumiy xususiyat- kosmosda orientatsiya. Bolaning kosmosda fazoviy amaliy yo'nalishisiz fazoviy tasavvurlar va tushunchalarni shakllantirish mumkin emas. Psixologik va pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalar chiqarishga imkon beradi: Maqsadli pedagogik rahbarlik jarayonida fazoda orientatsiyani rivojlantirish zarur. Kosmosda orientatsiya bolalar faoliyatiga xosdir (o'yin, konstruktiv, vizual), shuning uchun u bolalar tomonidan o'rganish uchun mavjud. Kosmosda orientatsiyaning asosiy sharti undagi faol harakatdir. "Kosmosda orientatsiya" qiyin muammo hisoblanadi, chunki psixologlar va o'qituvchilar ushbu masalaning xususiyatlari va mazmunini aniqlab berishgan, ammo texnologiya haqida aniq xona. bolalar bog'chasi, saytda, ko'chada va hokazo. Barcha yosh guruhlarida fazoviy vakilliklarni shakllantirish bo'yicha sinfda ishlash uch o'lchovli kosmosda va ikki o'lchovli (qog'oz varag'ida) kosmosda yo'nalishni o'z ichiga oladi. O'qituvchining savollari, tushuntirishlari va tushuntirishlari namoyish, bolalarning og'zaki javoblari bilan birgalikda, ya'ni. texnika va o'qitish usullarining barcha xilma-xilligi turli amaliy samarali vaziyatlarda asosiy fazoviy yo'nalishlarni farqlash, farqlash, anglash, aniq og'zaki belgilashga qaratilgan. Asosiy fazoviy yo'nalishlarni farqlash bo'yicha mashqlar ob'ektlarning joylashishini aniqlash bilan birlashtirilishi kerak.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI:

1. Mirziyoev. Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining roli. ─ T.: O‘zbekiston, 2017. – 14
2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. ─ T.: O‘zbekiston, 2016. – 23 b.
3. I.A.Karimov “Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch” T: 2008 y
4. O‘zbekiston Respublikasi davlat maktabgacha ta'lim tashkilotsi to‘g‘risidagi Nizom. –T: 2017 y
4. “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarga qo`yilgan Davlat talablari” 2018yil.
5. “Ilk qadam” o`quv dastur 2018 yil
6. Sh.Shodmonova “Maktabgacha ta'lim pedagogikasi” T:2008