Kirish I bob prognozlashtirish jarayoning nazariy asoslari

1.2 Prognozlashtirish usullaridan samarali foydalanish.
Hozirgi kunda olimlarning baholashicha 150 dan ortiq turli xil prognozlash usullari mavjud. Ammo amaliyotda asosiylari sifatida 15-20 tadan foydalaniladi. Mavjud manbalarda prognozlash usullarining turli tasnifiy tamoyillari keltirilgan.
Prognozlash usulining eng muhim tasnifiy belgilaridan biri prognostik usullarni to'liq qamrab oladigan rasmiylilik darajasi hisoblanadi. Ikkinchi tasnifiy belgilari sifatida progozlash usuli amal qilishining umumiy tamoyili, uchinchisi esa prognoz axborotini olish uslubi hisoblanadi, to'rtinchi asosiy belgisi esa prognoz obъektlarini o'ziga xos xususiyatlaridir.
Prognozlash usullarning tasnifiy guruhlarni batafsilroq ko'rib chiqishga o'tishdan oldin iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash usuli yoki usullari tushunchasini aniqlash lozim. Ularga prognozlash obъektining retrospektiv maъlumotlarni tahlil qilish, ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) aloqalar hamda ko'rib chiqilayotgan hodisa yoki jarayon doirasida ularning o'lchamlari asosida uning (obъektining) kelgusi rivojlanishiga nisbatan muayyan ishonchlilik to'g'risida mulohaza qilishga imkon beradigan fikr yuritishning uslub va usullar yig'indisi tushuniladi.
Ilmiy asoslangan tasnif tasniflashning quyi pog'onasida (ularga yangi unsurlar kiritishi mumkin) uslub (modifikatsiyalar) sonini oshirishga imkon beradi. asmiylilik darajasi (birinchi tasnifiy belgi) bo'yicha iqtisodiy prognozlashning usullarini intuitiv va rasmiylashgan usullarga bo'lish mumkin. Prognozlashning intuitiv usullardan prognozlash obъektining juda murakkab bo'lganligi tufayli ko'plab omillarning taъsir etishini hisobga olish imkoniyati bo'lmaydigan hamda prognoz obъekti bo'yicha etarli axborot bo'lmagan holatlarda foydalaniladi. Bu holda ekspert baholashdan foydalaniladi va ular yakka va jamoa ekspert usullari guruhlaridan tashkil topadi.

1.2.1-rasm
Yakka ekspert baholash tarkibiga quyidagilar kiradi: “interv`yu” usuli, yaъni ekspert bevosita mutaxassis bilan “savol-javob” sxema bo'yicha suhbat quradi; tahliliy usul, yaъni qandaydir prognoz qilinayotgan vaziyat mantiqiy tahlil qilinadi, tahliliy yozma maъruzalari tayyorlanadi; stsenariyni yozish usuli, yaъni u turli sharoitlarda vaqt makonda jarayon va hodisalarning mantiqini aniqlashga asoslangan.
Prognozlarni ishlab chiqish uchun jamoa ekspert baholash usulining mohiyati ayrim mutaxassislar ilgari izohlab bergan prognozlash obъektini rivojlantirishning istiqbolli yo'nalishlari bo'yicha ekspertlar fikrlarning muvofiqligini aniqlashdan hamda boshqa usul (masalan, tahlili hisob-kitob, sinov va h.k.) bilan aniqlashga imkon bo'lmaydigan obъektni rivojlantirish jihatlarini baholashdan iborat.
Jamoa ekspert baholash usulining mazmuni quyidagilardan iborat.
Birinchidan, ekspert baholashni olib borishni tashkil etish uchun ishchi guruh tuzilib, ularning vazifalari so'rovnova o'tkazish, materiallarni qayta ishlash va jamoa ekspert baholash natijalarini tahlil qilishdan iborat bshladi. Ishchi guruh mazkur sohaning rivojlanish istiqbollariga taъalluqli savollarga javob berishga maъsul bo'lgan ekspertlarni taynlaydi. Prognozni ishlab chiqish uchun jalb qilinayotgan ekspertlar soni obъektning murakkabligiga qarab 5 tadan 50 tagacha bo'lishi mumkin.
Ikkinchidan, ekspertlarni so'rovnoma o'tkazshni tashkil etishdan oldin obъektni rivojlantirishning asosiy yo'nalishlarini aniqlashtirish va bosh maqsad, unga erishish vositalarini aks ettiruvchi matritsani tuzish lozim. Bunda dastlabki tahlil qilish chog'ida mutaxassislar guruhi bilan hamkorlikda qo'yilgan vazifalarni bajarish uchun eng muhim maqsadlar aniqlanadi. Maqsadga erishish vositasi deganda ilmiy tadqiqot va ishlanmalarning yo'nalishlari tushunilib, ularning natijalari prognozlash uchun amalda bevosita foydalanilishi mumkin. Bunda ilmiy tadqiqotva ishlanmalarning yo'nalishlari bir-biri bilan kesishmasligi mumkin, ushbu holatda o'zaro kelishuvga yshl qo'yilmaydi, fikrlar alohida bo'lishi shart. .
Jamoa ekspert baholashning keyingi bosqichi savollarni tuzishdan iborat. Ular keyinchalik ekspertlarga taqdim etiladi. Savollarning shakli jadval ko'rinishida ishlab chiqilishi mumkin, ammo ularning mazmuni prognoz qilinayotgan obъekt yoki tarmoqning ixtisosligiga mos kelish kerak. bunda savollar muayyan tarkibiy-ierarxiya chizmasi bo'yicha tuzilishi, yaъni keng savollardan tor savollarga, murakkab savollardan oson savollarga o'tilishi lozim.
Uchinchidan, ekspertlarni so'rovdan o'tkazish paytida alohida savollarning bir martadayoq tushunish hamda ekspertlarning fikr yuritish erkinligini taъminlashi lozim.
To'rtinchidan, ekspertlarning umumiy fikrlari va shaxsiy baholashning muvofiqlik darajasini tavsiflab beruvchi jamoa ekspert baholash materiallarni qayta ishlash ishlari olib boriladi. Ekseprtlarning baholash maъlumotlarini qayta ishlash progozli gipoteza va sohaning rivojlanish variantlarini sintez qilish uchun boshlang'ich material sifatida xizmat qiladi.
Yakuniy baholash barcha ekspertlarning o'rtacha fikrlari bilan, yoki o'rtacha arifmetik ko'rsatkichi bilan yohud baholashning o'rtacha meъyorlashgan chamalangan ko'rsatkich bilan aniqlanadi.
Korrelyatsiya va regressiya tahlili usuli
Umumlashgan katta sonni tahlil qilish va konkret kuzatishda u yoki bu qonuniyatlarni aniqlash zaruriyatligi ko'pgina iqtisodiy tadqiqotlarning harakterli xususiyati hisoblanadi. Real borliqda hech bir iqtisodiy zaruriyat bevosita sof holda namoyon bo'lmaydi.
Bir qiymatni o'zgartirish boshqasining o'rtacha qiymatining o'zgarishiga olib keladigan hollarda bog'lanishni o'rganish katta qiziqish uyg'otadi. Mana shunday bog'lanishga korrelyatsion bog'lanish deyiladi. Korrelyatsiyani tahlil qilishdan maqsad, hodisalar o'rtasidagi bog'lanishning zichligini o'rganishdir. Bog'lanishlar o'z mohiyatiga ko'ra sodda va murakkab bo'lishi mumkin. Ijtimoiy hodisalar, shu jumladan, iqtisodiy hodisalar odatda murakkab bog'lanishga ega bo'ladi.
Korrelyatsion tahlil hodisalar o'rtasidagi bog'lanishni aniqlaydigan usullardan biri hisoblanadi. Lekin faqat korrelyatsion tahlil bog'lanishning zichligi haqida oddiy baho bera oladi. Bu holat iqtisodiy tadqiqotlarda korrelyatsion tahlilni keng qo'llash imkoniyatini beradi. Korrelyatsion tahlil haqida gapirganda regression tahlilni unutmaslik kerak. Regression tahlil hodisalar o'rtasidagi bog'lanishning statistik tahlil usuli bo'lib, bog'lanish shakllarini tahlil qiladi. Regression tahlil natijalari regressiya tenglamalari va koeffitsientlarida sifat ifodasiga ega bo'ladi.
Korrelyatsion bog'lanishlar tasnifi quyidagi 1-chizmada keltirilgan.
Korrelyatsion va regression tahlilning samaradorligi ko'pgina iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilishda muhim rol o'ynaydi. Korrelyatsion va regression tahlil qilishdan oldin o'rganilayotgan hodisalar o'rtasida bog'lanish har tomonlama sinchiklab tahlil qilinishi lozim. Haqiqatan ham bog'lanish mavjud bo'lsa, korrelyatsion va regression tahlil usulidan foydalanish hamda real ahamiyatga ega bo'lgan natijalarni olish mumkin bo'ladi.
Korrelyatsion tahlilning birinchi vazifasi, korrelyatsion bog'lanish shakllarini, yaъni regressiya funktsiyasi ko'rinishlarini (chiziqli, darajali, logarifmik va boshqalar) aniqlashdan iborat. Bog'lanish shakllarini tanlash regression tahlil va tanlanayotgan funktsiya haqidagi maъlum gipotezalarni ishlab chiqish hamda tahlil qilishdan boshlanadi.