Kirish mavzuning asoslanishi va dolzarbligi

1-rasm. Qarshi Bosh Kanali PK 539.

Bunday holat о‘z-о‘zidan mavjud suv resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni tashkil etish, sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, suv xо‘jaligi inshootlari texnik holatini yaxshilash va ularni modernizatsiya qilish, suvni tejash texnologiyalarini keng kо‘lamda joriy etish, suv xо‘jaligi tashkilotlarining texnik bazasini mustahkamlash, suv iste’molchilari uyushmalari faoliyatini yanada yaxshilash, soha mutaxassislarining malakasini oshirishga qaratilgan islohotlarni taqozo etadi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun tegishli huquqiy asoslar yaratilishi zarur bо‘ladi.

Suv xо‘jaligi inshootlarini zamonaviylashtirishga davlat byudjetidan juda katta mablag‘ ajratilmoqda. Respublika bо‘yicha har yili minglab kilometr magistral kanallar, nasos stansiyalari avankameralari, sug‘orish va nov tarmoqlari, qanchalab gidrotexnik inshootlar va gidropostlar tozalanadi va ta’mirlanadi, texnik holati yaxshilanadi. Natijada, suvni tezkor boshqarish va iste’molchilarga о‘z vaqtida kafolatli yetkazib berish imkoniyati yaratilib, sug‘orish tarmoqlaridagi texnik va filtratsiyaga yо‘qolishlar sezilarli darajada kamayadi.
Bir sо‘z bilan aytganda, bu borada amalga oshirilgan yangilanishlar mohiyati suv resurs­lari bilan bog‘liq butun jab­hani modernizatsiya qilish or­qali dunyo taraqqiyotiga uyg‘unlashuvi bilan izohlanadi. Bunda xorijiy investitsiyalarni jalb etish muhim ahamiyat kasb etadi.


1.2.Kanallardagi suv oqimining oqiziqlarni transport qilish qobiliyati

Bizga ma’lumki, oqiziqlarning harakati faqat oqimning turbulent rejimli harakatida sodir bо‘ladi. Vertikal tashkil etuvchi tezliklarning bо‘lishi natijasida oqim о‘zi bilan tubdagi va yon tomoni qiyaliklaridagi chо‘kindilarni (oqiziqlarni) oqim yо‘nalishi bо‘yicha olib ketadi (transport qiladi). Agar keladigan oqim tarkibida oqiziqlar bо‘lmasa, yuqoridagi holat о‘rinli bо‘ladi. Agar keladigan oqim tarkibida oqiziqlar miqdori kо‘p bо‘lsa, unda buning aksi, ya’ni oqiziqlarning chо‘kishi sodir bо‘ladi. Bu ikki holatlarda ham о‘zanning shakllanishi sodir bо‘ladi. Birinchi holatda о‘zannning chuqurlashishi va kengayishi, ikkinchi holatda esa kanal tubi va yon tomoni qiyaliklarining kо‘tarilishi kuzatiladi. Bu ikki holatda ham jaryon toki о‘zan о‘lchamlari oqimning tezlik va oqiziq rejimlariga mos tushmaguncha davom etadi. Boshqacha qilib aytganda oqim tezligi tub ostidagi materialni harakatga keltirmaydigan holatga va shuningdek bir tekisda oqim chuqurligi bо‘yicha oqiziqlarni transport qilish imkoniyatiga ega bо‘lmaguncha sodir bо‘ladi. Bu holat oqimning transport qilish imkoniyatiga mos bо‘ladi.

Shunday qilib, о‘zan shakllanishi jarayoni qaraladigan oqimning transport qilish imkoniyatiga mos keladigan oqiziqlar miqdoriga yetsagina tugallanadi. Tabiiy gruntlarda kanallarni loyihalashda u yoki bu usullar yordamida ularning kо‘ndalang kesim yuzalarinining mustahkam о‘lchamlarini yuvilmaslik va oqiziqlar chо‘kmaslik shartlaridan aniqlanish kerak bо‘ladi. Bundan kelib chiqadiki, kanalga suv olishda vertikal bо‘yicha oqiziqlar miqdori shunday bо‘lish kerakki, ular yuvilmaslik va chо‘kindi chо‘kmaslik tezliklariga mos bо‘lishlari lozim. Buning uchun oqimning transport qilish kattaligini oldindan bilish zarur.
Bu ishlarni о‘rganish bо‘yicha olimlar YE.A.Zamarin, S.X.Abalyans, A.N.Gostunskiy, A.G.Xachatryan, V.V.Poslavskiy, I.I.Levi, S.YE.Mirsxuluva, A.M.Latishenkov, B.I.Studenichnikov, S.S.Eshev, A.N.Xazratov, A.R.Rahimov va SH.A.Latipovlar tomonidan ilmiy tadqiqot ishlar olib borilgan.
Oqimning transport qilish imkoniyatini aniqlashga doir formulalarning kо‘pchiligini quyidagicha qulay kо‘rinishga keltirish mumkin:
(1.1)
Bu formulani A.S.Obrazovskiy quyidagi formulaga ega bо‘ldi:
(1.2)
Xuddi shuningdek, S.X.Abalyans [ ] ham
(1.3)
Kо‘rinadiki, (1.2) va (1.3) formulalar bir-biridan faqat kо‘paytma bilan farqlanadi.
Bu kо‘paytmalarning son qiymati S.X.Abalyans [1 ] tadqiqot ma’lumotlariga kо‘ra 0,018 ga teng bо‘ladi. Shuning uchun (1.2) va (1.3) tenglamalar quyidagi kо‘rinishga ega bо‘ladilar:
(1.4)
K.I.Rossinskiy va M.A.Velikanovning[11] nisbatini asos qilib olib, о‘zan shakllanish fraksiyalarini transport qilish uchun uyidagi formulani hosil qildi: