Kirish. Mavzuning dolzarbligi

II bob. KARDENOLIDLAR
2.1. YURAKKA TA’SIR KO’RSATUVCHI GLIKOZIDLAR
Yurak mushaklariga tanlab ta’sir ko’rsatuvchi dori moddalari o’rtasida o’simliklardan olinadigan yurak glikozidlari muhim o’rinlardan birini egallaydi. Xozirgi vaqtda kardiotonik, ya’ni yurakka ta’sir ko’rsatuvchi xossaga ega glikozidlar gulli o’simliklarning 13 oilasida borligi aniqlangan bo’lib, ulardan sigirquyruqdoshlar oilasiga kiradigan turli angishvonagul o’simligi glikozidlari ayniqsa tibbiyotda keng qo’llaniladi. Bu o’simliklardan olinadigan glikozidlarni ayrim bir guruhga ajratib, uni digitalis yoki birinchi guruh glikozidlari deb han yuritiladi. Boshqa oilalarga kiradigan o’simliklardan olinadigan barcha yurak glikozidlari esa ikkinchi guruhni tashkil qilib, ular digitaloidlar deyiladi. O’zida digitaloidlar saqlagan o’simliklar 1-jadvalda keltirilgan.

O’simlik oilasi	O’simlik nomi	Glikozid olinadigan maxsulot
Ranunculaceae (ayiqtovondoshlar)	Adonis vernalis (bahorgi Adonis) helleborus purpupas (qizaruvchan xellaborusi) hellabarus caucasium (kavkaz xellaborusi)	Yer ustki qismi, ildiz va ildiz poyasi
Liliaceae (piyozguldoshlar)	Convallarica majalis (may marvaridguli) Convallaria majalis var transcaucasica (transkavkaz marvaridguli) Convallaria majalis var manchurika (manjuriya marvaridgili)	Yer ustki qismi
Anocynaceae (kendrdoshlar)	Strophantus gratus Strophantus kambe Arocymum cannabinum (nashasimon kendr)	Urug’i Ildizi
Cruciferae (butguldoshlar)	Erysimum diffusum (sershox erizimum) Erysimum cheiranthoides (levkali erizimum)	Yer ustki qismi, urug’i

Yurak glikozidlari kimyoviy tuzilishi jihatidan murkkab organik birikma bo’lib, ular gidrolizlanganda ikki asosiy qismga, ya’ni aglikon yoki genin va unga oddiy efirsimon birikkan qand (glikon) komponentlariga parchalanadi. Uning genin qismi o’z navbatida bitsiklik sistema steroid (kondensirlangan ABCD halqalaridan iborat siklopentanapergidrofenantren) halqasi va undagi C₁₇ holatga birikkan to’yinmagan besh va ba’zilari esa ikki juft to’yinmagan olti a’zoli lakton halqalardan tashkil topgan.

Barcha yurak glikozidlarning geninlari kimyoviy tuzilishi jihatdan bir-biridan katta farq qilmaydi. Ulardagi C₃ va C₁₄ holatdagi gidroksil guruhlari hamda C₁₇ kofiguratsiyalari barcha yurak glikozidlarida doimiy o’zgarmas bo’ladi. Geninlar asosan, halqasidagi C₁₂ va C₁₆ holatiga guruhlarining joylashish taqtibi hamda C₁₀ ga birikkan funksional guruhning xususyati bilan farqlanadi.

Geninlar	R	X1	X2	X3
Digitoksigenin	-CH3	H	H	H
Gitoksigenin	-CH3	H	H	OH
Digoksigenin	-CH3	H	OH	H
Periplogenin	-CH3	OH	H	H
Oleandrigenin	-CH3	H	H
Strofantidin		OH	H	H

Yuqorida keltirilgan jadvaldan ko’rinib turibdiki, strofant glikozid geninlarining steroid halqasidagi C₁₀ holatida metil radikali o’rniga aldegid C₅ holatida esa qo’shimcha gidroksil guruhlarini saqlagani bilan angishvonagul va ba’zi boshqa glikozidlardan farqlanadi.

O’z tarkibida besh a’zoli to’yinmagan lakton halqasini saqlagan yurak glikozidlari odatda kordenolidlar deb ataladi. Olti a’zoli to’yinmagan lakton halqa saqlagan yurak glikozidlari esa bufadienolidlar guruhini tashkil qiladi va ularga dengiz piyozi va moroznik o’simliklarida uchraydigan glikozidlar misol bo’la oladi.

Bufadienolid glikozidlari tibbiyotda deyarli ishlatilmaydi. Xozirgacha ma’lum bo’lgan yurak glikozidlarining tarkibida 30 xildan ortiq monosaxaridlar borligi aniqlangan. Ulardan D-glukoza, D-ksiloza, l-ramnozalarga o’xshash uglevodlar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, D-digitoksoza, D-simaroza, digitalaza, oleanrozalar kabi uglevodlar esa faqat ma’lum glikozidlar tarkibidagina uchraydi.
Glikozidlar tarkibiga bitta (konvalyatoksin), ikkita (strofantin, olitorizid), uchta (digitoksin, digoksin va boshqa) yoki to’rtta (digilanid ABC) qand qoldig’I birikkan bo’lishi mumkin.
Yurak glikozidlarining tarkibida ko’p uchraydigan uglevodorodga quyidagilar kiradi:

Saharidlar glikozidda steroid halqasining C₃ holatdagi gidroksil bilan efirsimon birikkan bo’ladi.
Kimyoviy tuzilishining C₂ holatda gidrolsil guruh saqlamagan digitaksoza, tsimoroza va oleandrozaga o’xshash uglevodlar 2-dezaksisaharidlar guruhiga kiradi. Yurak glikozidlari enzim, ishqor va kislotalar ta’sirida gidrolizlanadi. Masalan, ular kislota ta’sirida genin va qand qismlariga parchalanadi. Ularning sof genin qismining bilogik tasiri o’simlikdan ajratib olinadigan birlamchi, yani hali gidrolizlanmagan glikozidlardan deyarli farq qilmaydi.
Yurak glikozidlari fermentlar tasirida gidrolizlanishi natijasida, ayniqsa o’simlik mahsulatini tayyorlash, uritish va salash jarayonida ular o’z tarkibidagi ferment ta’sirida bir va undan ham ko’p qand komponentini ajratib, ikkilamchi va uchlamchi glikozidlarga o’tadi.

O’simlik va undan olinadigan birlamchi glikozidning nomi	Birlamchi glikozidlarning kimyoviy tarkibi		Ikkilamchi glikoczidning nomi	Uchlamchi glikozidning nomi
	Genin qismi	Qand qismi
Qizil angishvonagul Purpureaglikozid A Purpureaglikozid B Sertuk angishvonagul Digilanid (lantozid) A Digilanid (lantozid) B	Digitoksigenin Gitoksigenin Digitoksigenin gitoksigenin	Dz+Dz+Dz+D=glyukoza Dz+Dz+Dz+D=glyukoza Dz+Dz+Dz+Ats+D=glyukoza Dz+Dz+Dz+Ats+D=glyukoza	Digitoksin gitoksin Atsetildigitoksin Atsetilgitoksin	Digitoksin Gitoksin

Dz-digitoksoza; Ats-atsetat kislota qoldig’i.

Yurak glikozidlarining yurakka o’ziga xos ta’siri asosan ularning genin qismiga bog’liq. Ulardagi qand qismi esa, glikozidlarning eruvchanligi hujayra membranalari orqali so’rilishi, shuningdek qonda oqsillar va to’qimalar bilan birikishiga ta’sir ko’rsatadi. Shunday qilib, glikozidlar tarkibining qand qismi yurakka nisbatan inaktiv bo’lsa-da, ammo u glikozidlarning eruvchanligini oshiradi, shu bilan ularning fiziologik ta’sirini tezlatadi. Glikozidlarning alikon qismiga birikkan qand qismining sonini va ketma-ket o’zaro birikish tartibi ham, ularning tasiriga aloqadordir. Bundan tashqari, gilkozidlar tarkibida qand qoldig’ining bo’lishi, ularning taksin ta’sirini birmuncha pasaytiradi.
Glikozidlarning steroid halqasida al’degid va turli holatlarda faol gidroksid guruhlarining bo’lishi ham ma’lum darajada ularning o’ziga xos tasir ko’rsatishida muhim o’rin tutadi. Ulardagi lakton halqasining kuchli ishqoriy muhitda o’zgarishi glikozidlarning biologik faolligi mutlaqo yo’qolishi yoki ancha pasayib ketishiga olib keladi. Bunda ishqoriy ta`sirda lakton halqasining α-β holatdagi uglerod orasidagi qo`shbog` ketishi natijasida, u halqa steroid halqasining C₁₄ holatdagi gidroksil guruh kislorodi orqali birikib, biologik nofaol epioksi hosilasiga o’tadi.
Yurak glikozidlari o’simliklardan turli organik erituvchilar yordamida ekstraksiya qilib olinadi. Bunda o’smlarning maydalangan xomashyosi avval etil efiri yoki petrolin efiri yordamida mahsulot tarkibida uchraydigan turli moylardan tozalanadi. So’ngra undagi glikozidlarning metonol yoki 70% li etonol bilan ekstraksiya qilib olinadi. Ajratib lingan ekstraktsya vakuum sharoitida qiyomsimon holatga kelguncha qadar bug’lantiriladi. Keyin uni suv bilan ishlanadi va aralashmadagi smolasimon moddalarni efir yordamida ekstraktsiya qilib ajratib olinadi. Eritmadan qo’rg’oshin atsetat ta’sirida undagi shilliq moddalar cho’ktirib tashlanadi. Glikozidlarni ajratib olish jarayonining navbatdagi bosqichida eritmani ammoniy sul’fat bilan ishlab, bir-birlariga yaqin bo’lgan glikozidlarni ularning turli organik erituvchilarda eruvchanligi asoslanib, har qaysisini ayrim holda ajratib olinadi.
Hozirgi vatda glikozidlarni ajratib olishda adsorbtsiyalanish xromatografiya usulidan keng foydalaniladi.
Yurak glikozidlari saqlagan o’simliklarni har tamonlama chuqur o’rganish ulardan glikozidlarni ajratib olish va fizikaviy, kimyoviy xossalarini o’rganish hamda standartlash kabi masalalarni hal qilishda olimlardan D.G. Kolesnikov, V.T. Chernobay, N.Q. Abubakirov va boshqalar katta xissa qo’shdilar.