|
Mahsulotlar
Ajralish
nuqtasida
sof
sotishmumkin
bo‘lgan qiymat
Z-800
20,000 p.b.
Z-900
18,000
XZ-880
50,000
XZ-990
12,000
Jami ajralish nuqtasida
sof sotish mumkinbo‘lgan
qiymat
100,000 p.b.
Ushbu ma’lumotlar asosida qo‘shma mahsulotlarga qo‘shma tannarx ajralish
nuqtasidagi sof sotish mumkin bo‘lgan qiymatdagi (SSMBQ) hissasi asosida
quyidagi tartibda taqsimlanadi.
Mahsul
otlar
Ajralish nuqtasida
SSMBQfoizi *
Jami
qo‘shma
tannarx =
Taqsimlangan
qo‘shmatannarx
Z-800
20,000 p.b./
100,000 p.b.
90,000 p.b.
18,000 p.b.
Z-900
18,000 /100,000
90,000
16,200
XZ-880
50,000 / 100,000
90,000
45,000
XZ-990
12,000 / 100,000
90,000
10,800
Jami taqsimlangan qo‘shma
tannarx
90,000 p.b.
Ushbu ma’lumotlar asosida natijaviy 9.6-jadvalni rasmiylashtiramiz:
Farington Industrial Products
Ajralish Nuqtasida Sof Sotish Mumkin Bo‘lgan Qiymat Metodi bo‘yicha
Mahsulot Tannarxi
5-jadval
Mahsul
otlar
Qo‘shma
tannarx
Ajralish
nuqtasidan
keyingi tannarx
Jami mahsulot
tannarxi
Jami
Birlikk
a
Jami
Birlikk
a
Jami
Birlikk
a
Z-
18
4.
5,0
1.
23,
5.
800
,000
50
00 p.b. 25
000 p.b. 75
p.b.
p.b.
p.
p.b.
b.
Z-
16
5.
15,
5.
31,
1
900
,200
40
000
00
200
0.40
XZ
45
2
-
-
45,
2
-880
,000
2.50
000
2.50
XZ
10
1
30,
30
40,
4
-990
,800
0.80
000
.00
800
0.80
Ja
90
50,
14
mi
,000
000 p.b.
0,000
p.b.
p.b.
5-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, ajralish nuqtasida sof sotish
mumkin bo‘lgan qiymat asosida qo‘shma tannarxini taqsimlash har bir
mahsulotning haqiqiy qiymatini to‘laroq hisobga olish imkoniyati tug‘iladi. Ushbu
usulning kamchilik tomoni unda ajralish nuqtasida sof sotish qiymatini
aniqlashdagi
muammolar
hisoblanadi.
Hali
to‘liq
tayyor bo‘lmagan
mahsulotlarning ajralish nuqtasida sof sotish qiymatini aniqlash taxminiy
ma’lumotlarga asoslanadi va bu natijalarga ta’sir qiladi.
Ajralish nuqtasida qiymatni baholash metodi
. Agar
qo‘shma
mahsulot
ajralish nuqtasida bozor qiymatiga ega bo‘lmasa buxgalterlar bozor qiymatini
baholashlari shart bo‘ladi. Ajralish nuqtasida baholangan bozor qiymati bu
mahsulotning bozor qiymatidan ajralish nuqtasidan keyingi tannarxni ayirish orqali
topiladi. Bizning misolimizda Fairington kompaniyasi bo‘yicha ajralish
nuqtasida baholangan bozor qiymati teng bo‘ladi:
Mahsul
otlar
Bozor
qiymati
Ajralish
nuqtasidan
keyingi
tannarx
Ajralish
nuqtasida
baholangan
bozor qiymati
Z-800
40,
000 p.b.
5,000 p.b.
35,000 p.b.
Z-900
45,
000
15,000
30,000
XZ-880
50,
000
-
50,000
XZ-990
65,
000
30,000
35,000
Jami
200,000
p.b.
50,000
p.b.
150,000 p.b.
Endi, har bir mahsulotning ajralish nuqtasidagi baholangan bozor qiymati
summasining umumiy summadagi hissasini aniqlaymiz va natijalarini quyidagicha
rasmiylashtiramiz:
6-
jadval
Mahsul
otlar
Ajralish nuqtasida
baholangan bozor
qiymati
*
Jami
qo‘shma
tannarx =
Taqsimlangan
qo‘shmatannarx
Z-800
35,000 p.b./
150,000 p.b.
90,000 p.b.
21,000 p.b.
Z-900
30,000 /150,000
90,000
18,000
XZ-880
50,000 / 150,000
90,000
30,000
XZ-990
35,000 / 150,000
90,000
21,000
Jami taqsimlangan qo‘shma
tannarx
90,000 p.b.
Natijaviy jadvalni rasmiylashtirish uchun barcha ma’lumotlar tayyor bo‘ldi.
Yuqoridagi amalga oshirilgan hisob-kitob natijalarini 9.7-jadvalda rasmiylashtiramiz:
Farington Industrial Products
Ajralish Nuqtasida Baholangan Bozor Qiymati Metodi bo‘yicha Mahsulot
Tannarxi
7-jadval
Mahsul
otlar
Qo‘shma
tannarx
Ajralish
nuqtasidan
keyingi tannarx
Jami mahsulot
tannarxi
Jami
Birlikk
a
Jami
Birlikk
a
Jami
Birlikk
a
Z-800
21,000
p.b.
5.25
p.b.
5,000
p.b.
1.25
p.b.
26,000
p.b.
6.50
p.b.
Z-900
18,000 6.00
15,000 5.00
33,000 11.00
XZ-880 30,000 15.00
-
- 30,000 15.00
XZ-990 21,000 21.00 30,000 30.00 51,000 51.00
Jami
90,000
p.b.
50,000
p.b.
140,000
p.b.
Bu usul ham yuqoridagi usul kabi nisbatan aniqroq ma’lumotlarni bersada, lekin
mahsulotlarning bozor qiymatini belgilashda qiyinchiliklar yuzaga kelish mumkin.
Kompaniya buxgalteriyasi aniq vaziyatdan kelib chiqib u yoki bu usulni tanlashini
belgilab olishi kerak bo‘ladi. Qanchalik vaziyat to‘g‘ri hisobga olinsa yuqoridagi
usullar aniqroq ma’lumotlarni beradi va kompaniya menedjmenti qo‘shma mahsulotlar
tannarxi to‘g‘risida ob’ektiv axborotlarga ega bo‘ladi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, qo‘shma mahsulot va ikkilamchi mahsulot hamda
chiqindi mahsulot o‘rtasidagi farqlar ularning qiymati bilan belgilaniladi. Ikkilamchi
mahsulot qo‘shma yoki asosiy mahsulotga nisbatan kichik qiymatga ega bo‘ladi.
Ikkilamchi mahsulotni chiqindi mahsulotlardan farq qilish talab etiladi. Ikkilamchi
mahsulot chiqindi mahsulotga nisbatan iste’mol qiymati balandroq bo‘ladi va natijada
uning qiymati ham yuksakroq bo‘ladi. Boshqa bir katta farqi ikkilamchi mahsulot
asosiy mahsulotdan ajralgandan so‘ng yana qayta ishlanishi mumkin, qaysiki bu
qo‘shimcha material, mehnat va ustama xarajatlarni sarflashni zaruriyat qilib
qo‘yadi. Chiqindi mahsulotlar esa qayta ishlanmaydi.
TMZ larni sof sotish qiymati bo’yicha baholash.
TMZ yaroqsiz bo’lganda, brak, qisman yoki butunlay eskirganda, sotuvni
tashkil qilish xarajatlari oshganda, raqobat kuchayib sotuv narxi pasaygan
holatlarda, tovar-moddiy zaxiralari o’z tannarxidan ishlab chiqarish qiymatidan
past bahoda sotish qiymatida baholanishi mumkin.
Sof sotish qiymati – tovar sotilishining taxminiy qiymatidan tovarlarni sotuv
oldidan tayyorlash va uni sotish xarajatlarining ayirmasidir.
Tovar-moddiy zahiralari sof sotish qiymatigacha quyidagi usullar asosida
qisman hisobdan chiqariladi:
1.
moddalar bo’yicha usuli – bunda tovar-moddiy zahiralarining har bir
turi baholanadi;
2.
asosiy tovar guruhlarining usuli – bunda tovar-moddiy zahiralarining
guruh imtiyozi baholanadi;
3.
zaxiralarning umumiy darajasi usuli – bunda hamma tovar-moddiy
zahiralari baholanadi.
Masala: TMZni sotish qiymati bo’yicha baholash.
«MEKIL» korxonasi o’zining tijorat faoliyatini hisobot davrida uning egalari
tomonidan kiritilgan 6000000 so’m kapitali bilan faoliyat boshladi. Kompaniya
2000 birlik tovar-moddiy zahiralarni 2000000 so’mga sotib oldi, fraxt xarajatlari
200000 so’mni tashkil etdi. Yil davomida korxona 1650 birlik mahsulotning bir
birligini 1500 so’m bahoda sotdi.
Yil oxirida xo’jalik yurituvchi sub’ekt ixtiyorida 350 birlik mahsulot bor,
ulardan 50 tasi yaroqsiz holga kelgan edi. Yaroqsiz holga kelgan birliklarning har
birini 450 so’m bahoda, qolgan 200 donaning esa har birini 1500 so’m narxda
sotishi mumkin bo’ladi. 1. Iyul oxiriga bo’lgan TMZ qoldiqlari balansda qanday
summa bo’yicha hisobga olinadi ? 2. Ushbu muomalalar bo’yicha yaroqsiz holga
kelgan birliklarning sotilishining moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotga
ta’sirini aniqlang.
Birinchi savolning javobi:
TMZ birligining tannarxi:
2000000 so’m + 200000 so’m = 2200000 so’m / 2000 = 1100 so’mni
tashkil qiladi.
Sof sotish qiymati:
•
yaroqsiz holga kelgan mahsulotlar uchun 450 so’m
•
shikastlanmagan mahsulotlarning birligi uchun 1500 so’m
Balansda TMZ tannarxi va sof sotish qiymatidan eng kichik qiymat bo’yicha
aks ettiriladi:
Yaroqsiz holga kelgan mahsulotlar 50 x 450 = 22500 so’m
Shikastlanmagan mahsulotlar 300 x 1100 = 330000 so’m
Jami TMZ qoldiqlari 352500 so’m
Ikkinchi savolning javobi:
Sotishdan olingan sof tushum (1650 x 1500 so’m) = 2475000 so’m
Sotilgan mahsulotlarning tannarxi (1650 x 1100 so’m) = 1815000 so’m
Sof sotish qiymati (50 x 350 so’m) = 17500 so’m
Tannarx (50 x 1100 so’m) = 55000 so’m
Yaroqsiz holga kelgan mahsulotlardan ko’rilgan zarar (37500 so’m)
Sotuvdan kelgan yalpi foyda (1125000 - 825000 - 42500 = 25700 so’m).
Do'stlaringiz bilan baham: | 
