Korporativ boshqaruv: prinsiplar, siyosat va amaliyot

atvor kodeksi. Korporativ huquq tushunchasi. 
Tayanch 
iboralar: 
Mustaqil 
direktor, 
Direktorlar 
yig‘ilishi, 
Aksiyadorlarning  umumiy  yig‘ilishi,  Direktorlar    qo‘mitasi,  Korporativ 
maslahatchi, Korporativ xulq - atvor, Korporativ huquq. 
 
7.1. Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi. Aksiyadorlar va manfaatdor 
shaxslar. 
Bugungi  globallashuv  jarayonlarida  milliy  iqtisodiyotni  rivojlantirish, 
raqobatbardoshligini oshirish va xalqaro integratsiyasini faollashtirishda aksiyadorlik 
jamiyatlari ishtiroki tobora ortib bormoqda.  
Ayniqsa, bozor munosabatlarining takomillashuvi  va  tezkor  o‘zgarishlarning 
hozirgi davrida aksiyadorlik   jamiyatlarining  samarali  moliya-xo‘jalik  faoliyatini 
ular  tomonidan  puxta  ishlab  chiqilgan  moliyaviy  siyosati  va  uni  amalga  oshirish 
mexanizmisiz  ta’minlab  bo‘lmaydi.  Bu  aksiyadorlik  jamiyatlarida  samarali 
korporativ  boshqaruvni  tashkil  etishda  bugungi  kunda  jiddiy  e’tibor  qaratilayotgan 
muhim  jihatlardan  hisoblanadi.  Milliy  iqtisodiyotimizda  keng  ko‘lamli  islohotlar 
amalga 
oshirilayotgan  hozirgi  davrda  aksiyadorlik  jamiyatlari  faoliyatini 
rivojlantirish,  ularning  xorijiy  kapital  bozoriga  chiqishini  ta’minlashga  erishish, 

---

 
 
133 
tashqi  bozordagi  raqobatbardoshligini  ta’minlash  korporativ  boshqaruv  tizimini 
takomillashtirish va bu borada ilg‘or  xorij  tajribalaridan  samarali  foydalanishni 
dolzarb vazifa qilib qo‘ymoqda. 
Bu  borada  respublikamizda  2017-2021  yillarda  bajarilishi  lozim  bo‘lgan 
ustuvor yo‘nalishlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil 7- fevraldagi 
qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar 
strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmonida alohida belgilab berilgan. 
Xususan: 
- 
korporativ  boshqaruvning  zamonaviy  standart  va  usullarini  joriy  etish, 
korxonalarni strategik boshqarishda aksiyadorlarning rolini kuchaytirish; 
- 
kapitalni jalb qilish hamda korxonalar, moliyaviy institutlar va aholining 
erkin  mablag‘larini  joylashtirishning  muqobil  manbai  sifatida  moliya  bozorini 
rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston Respublikasi moliya bozorini o‘rta muddatli 
va  uzoq  muddatli  istiqbolda  rivojlantirish  konsepsiyasini  ishlab  chiqish,  unda 
alohida  milliy  korxonalar  aksiyalarining  xorijiy  nufuzli  fond  birjalarida  dastlabki 
tarzda  joylashtirilishiga  erishish  (IPO),  ularning  xorijiy  kapital  bozoriga  chiqishini 
ta’minlashga erishish; 
- 
iqtisodiyot  tarmoqlari  uchun  samarali  raqobat  muhitini  yaratish  hamda 
mahsulotlar  va  xizmatlar  bozorida  bosqichma-bosqich  monopoliyani  qisqartirishga 
erishish  yo‘lida  ustun  mavqega  ega  bo‘lgan  korxonalarning  aksiya  va  ulushlarini 
sotib  olishda  tadbirkorlik  subyektlarining  hujjatlarini  ko‘rib  chiqish  tartibini 
soddalashtirishni ta’minlash; 
- 
aksiyadorlik  jamiyati  shaklidagi  tadbirkorlikni  rivojlantirish  bo‘yicha 
kafolatlash fondini tashkil etish va uning Ustav kapitalining boshlang‘ich miqdorini 
O‘zbekiston banklari assotsiatsiyasi, davlat organlari va tijorat banklari – muassislar 
ulushlari  hisobiga  shakllantirish  asosida  Fondning  tadbirkorlik  subyektlarini  kredit 
va  boshqa  moliyaviy  mablag‘lar  bilan  ta’minlashni  kengaytirish,  investitsiyaviy 
loyihalarni  amalga  oshirishda  kredit  olish  uchun  garov  ta’minotini  taqdim  etish 
imkoniyatini yaratish kabilar shular jumlasidandir. 

---

 
 
134 
- 
Bugungi  kunda  jahonda  korporativ  boshqaruv  amaliyotida  etuk  va 
zamonaviy  tajriba  va  shakllangan  malakalarni  o‘rganish  dolzarb  masalalardan 
hisoblanadi. 
YUqorida  qayd  etilgan  holatlar,  shuningdek  korporativ  boshqaruvni  xalqaro 
tajribalarini  qayta  tizimlash  masalasi  ilmiy-amaliy  ahamiyatga  egaligi  bitiruv 
malakaviy ishini bobsining dolzarbligini belgilaydi. 
Bozor 
iqtisodiyoti 
chuqurlashib 
borayotgan 
sharoitda 
aksiyadorlik 
jamiyatlarida  korporativ  boshqaruvning  xalqaro  tajribalarni  qayta  tizimlash  unidan 
O‘zbekistonda  foydalanish  bilan  bog‘liq  masalalar  va  ularning  samaradorligini 
oshirish  yuzasidan  tegishli  ilmiy  taklif  va  amaliy  tavsiyalarni  ishlab  chiqishdan 
iborat. 
Quyilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: 
•  korporativ boshqaruvning iqtisodiy mohiyatini taqqoslama tarzda o‘rganish 
va tegishli ishlanmalarni shakllantirish; 
•  mas’uliyati cheklangan jamiyatlarda korporativ boshqaruvni joriy etishning 
zarurligi va ahamiyati aniqlash; 
•  korporativ  boshqaruvning  xalqaro  amaliyotidagi  tajribalari  o‘rganiladi  va 
ular qayta tizimlanadi; 
•  mamlakatimiz 
mas’uliyati 
cheklangan 
jamiyatlarida 
korporativ 
boshqaruvning holati va rivojlanishi tendensiyalar o‘rganiladi; 
•  korporativ  boshqaruvning  xalqaro  tajribalarini  ijobiy  jihatlari aniqlanadi  va 
ulardan foydalanish yo‘llari aniqlab beriladi; 
•  O‘zbekistonda  korporativ  boshqaruvni  samaradorligini  oshirish  yuzasidan 
ilmiy taklif va amaliy takliflar ishlab chiqildi. 
O‘zbekiston respublikasida 1996 yil  26 apreldagi  N 223-I sonli “Aksiyadorlik 
jamiyatlari  va  Aksiyadorlarning  huquqlarini    himoya  qilish  to‘g‘risida”  qonunida 
ko‘rsatilganidek,  Aksiyadorlik  jamiyatlarining    korporativ  boshqaruv  organlariga 
qo‘yidagilar kiradi: 
 
- Aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi; 
- Kuzatuv kengashi (Direktorlar kengashi);  

---

 
 
135 
 
- Ijroiya organi. 
Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi jamiyatni boshqarishning oliy organidir. 
Jamiyat  har  yili  Aksiyadorlarning  umumiy  yig‘ilishini  (Aksiyadorlarning 
umumiy hisobot yig‘ilishini) o‘tkazishi shart. 
Aksiyadorlarning  umumiy  hisobot  yig‘ilishi  jamiyat  ustavida  belgilangan 
muddatlarda,  ammo  moliya  yili  tugaganidan  keyin  ko‘pi  bilan  olti  oy  ichida 
o‘tkaziladi.  Aksiyadorlarning  umumiy  hisobot  yig‘ilishida  jamiyatning  kuzatuv 
kengashi 
va 
taftish 
komissiyasini 
(taftishchisini) 
saylash 
to‘g‘risidagi, 
yakkaboshchilik  asosidagi  ijroiya  organi  bilan,  kollegial  ijroiya  organining  a’zolari, 
boshqaruvchi  tashkilot  yoki  boshqaruvchi  bilan  tuzilgan  shartnomaning  amal  qilish 
muddatini  uzaytirish  (shartnomani  qayta  tuzish  yoki  uni  tugatish  (bekor  qilish) 
mumkinligi  to‘g‘risidagi,  auditorlik  tekshiruvi  o‘tkazish  haqida  qaror  qabul  qilish 
to‘g‘risidagi  masalalar,  auditorlik  tashkilotini  va  uning  xizmatiga  to‘lanadigan  haq 
miqdori  chegarasini  belgilash  masalalari  hal  etiladi,  shuningdek  ushbu  Qonun  65-
moddasining  birinchi  qismi  o‘n  uchinchi  xatboshisiga  muvofiq  jamiyatning  yillik 
hisoboti  va  boshqa  hujjatlar  qarab  chiqiladi.  Aksiyadorlarning  yillik  umumiy 
yig‘ilishidan tashqari o‘tkaziladigan umumiy yig‘ilishlari navbatdan tashqari yig‘ilish 
hisoblanadi. 
Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi o‘tkaziladigan sana va uni o‘tkazish tartibi, 
yig‘ilish  o‘tkazilishi  haqida  Aksiyadorlarga  xabar  berish  tartibi,  Aksiyadorlarning 
umumiy  yig‘ilishini  o‘tkazishga  tayyorgarlik  vaqtida  Aksiyadorlarga  beriladigan 
materiallar (axborotlar) ro‘yxatini jamiyatning kuzatuv kengashi belgilaydi. 
       
Umumiy  yig‘ilishga  tayyorgarlik  ko‘rishda  va  uni  o‘tkazishda  ko‘p 
uchraydigan xatolar: 
 - 
Amaliyotda 
umumiy 
yig‘ilishning  o‘tkazilishi  haqidagi  xabarni 
Aksiyadorlarga etkazish bo‘yicha minimal talablarga rioya qilinmaydi; 
        -  Umumiy  yig‘ilishni  chaqirishda  tartibot  muddatlari  buzilmoqda.  Masalan, 
me’yoriy talablarni buzmasdan yillik umumiy yig‘ilishni 10 martgacha o‘tkazish juda 
qiyin;  
        -  Umumiy  yig‘ilishni  chaqirishda  Aksiyadorlarga  tanishish  uchun  beriladigan 

---

 
 
136 
axborot(material) ro‘yxatining to‘liq bo‘lmasligi. 
        -  Umumiy  yig‘ilish  kun  tartibidagi  masalalarning  noaniq  ifodalanishi  va  bir 
masala  doirasida  turli  yo‘nalishdagi  muammolar  bo‘yicha  ovozga  qo‘yish,  hamda 
kun tartibiga “har xil masalalar” kiritilishi. 
 Aksiyadorlik  jamiyatlari  umumiy  yig‘ilishini  chaqirishdagi,  tayyorgarlik 
ko‘rishdagi,  o‘tkazishdagi,  ovozlarni  hisoblashdagi  xato  va  qonun  buzilishlar 
jamiyatda korporativ boshqaruvning samaradorligini pasaytiradi, chunki: 
-  Aksiyadorlik  jamiyatlari  boshqaruv  organlari  ustidan  Aksiyadorlarning 
nazorati susayadi; 
-  Ijroiya  organi  samaradorligi  pasayadi,  uning  Aksiyadorlar  manfaatlariga  zid 
harakat qilishining ehtimolligi oshadi;  
-  Kuzatuv  kengashi  va  Taftish  komissiyasining  faoliyati  “xo‘ja  ko‘rsin”ga  olib 
boriladi. 
Jamiyatning  kuzatuv  kengashi  jamiyat  faoliyatiga  umumiy  rahbarlik  qiladi, 
ushbu  Qonun  bilan  Aksiyadorlar  umumiy  yig‘ilishining  mutlaq  vakolatlariga 
kiritilgan masalalarni hal etish bundan mustasno. 
Ovoz  beruvchi  Aksiyalarning  egasi  bo‘lgan  Aksiyadorlar  soni  o‘ttiz  kishidan 
kam  bo‘lgan  jamiyatda  kuzatuv  kengashi  vazifasi  jamiyat  ustavi  bilan 
Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi zimmasiga yuklanishi mumkin. Bunday hollarda 
Aksiyadorlar  umumiy  yig‘ilishini  o‘tkazish  masalasini  hal  etishga  vakolati  bo‘lgan 
muayyan shaxs yoki jamiyat organi jamiyat ustavida o‘z aksini topishi kerak.