asosida o‗quvchi-talabalar shaxsini g‗oyaviy va ma‘naviy-axloqiy shakllantirishning
ta‘sirchan metodi hisoblanadi. Hikoya qilinadigan mavzu o‗quvchi-talabalar uchun
dolzarb, shaxsni ma‘naviy ishonch, ijobiy his-tuyg‗ular vujudga keltirishga olib
kelishi kerak. Masalan, o‗qituvchi-pedagog boshqa sinf yoki guruh jamoasi barcha
fanlardan ―a‘lo‖ baholarga o‗qiyotganligini va tartib-intizomi yaxshiligini maroq
224
tinglayotganiga qarab, tekshirish mumkin. Agar o‗quvchi-talabalar ―Biz ham
o‗qishda va intizomda namuna-ibrat bo‗lamiz!‖ – degan umumiy istak bildirsa,
demak, o‗qituvchi-pedagogning hikoyasi o‗quvchi-talabalar ongiga yetib borgan va
bunga javoban o‗qish va intizomda maqsad yo‗lida faoliyat ko‗rsatishga tayyorgarlik
tuyg‗usini keltirib chiqaradi.
Suhbat
– o‗quvchi-talabalarni ma‘naviy-axloqiy ruhda tarbiyalashda keng
qo‗llanib kelinmoqda. Suhbat vaqtida o‗quvchi-talabalar passiv tinglovchilar emas,
balki muhokama qilinayotgan mavzular bo‗yicha faol ishtirokchilarga aylanadi.
Suhbat vaqtida o‗qituvchi-pedagoglar, tarbiyachilar tarbiyalanuvchilarning shaxsiga
xos xususiyatiga, tajribasiga, ularning bilimiga tayanishi lozim. O‗tkazilayotgan
suhbat o‗quvchi-talabalar uchun ahamiyatliligi hisobga olinishi zarurdir. Yangi
materiallarni tanlash, tarbiyalanuvchilarni o‗ylashga, mazkur masala bo‗yicha o‗z
bilimlarini orttirishga yordam beradi. O‗qituvchi-pedagogning o‗zi qanchalik kam
gapirsa, o‗quvchi-talabalar dunyosiga shunchalik yaxshiroq kirib borishi, ular bilan
barobar ajablanishi, quvonishi lozim, shunda suhbat muvaffaqiyatli olib boriladi.
Suhbat natijasida qabul qilingan axloqiy me‘yor keyinchalik o‗quvchi-talabalar
xulq-atvori va faoliyatida amalga oshirilishi lozim. Va keyingi davrga mo‗ljallangan
o‗z xulq-atvorini kuzatishlar bilan bog‗liq bo‗lgan topshiriqlar berish imkoniyati
tug‗iladi.
O‗quvchi-talabalarda yaxshi odob-axloq ko‗nikmalarini shakllantirishda mashq
qildirish metodining ahamiyati katta. Bunda o‗quvchi-talabalar ma‘lum bir faoliyat
bo‗yicha biron bir vaziyatga qo‗yilib, ayrim harakatlarni takroran bajaradilar. Mashq
harakatlari takrorlash bo‗lib, axloqiy ko‗nikma, malaka va odat hosil qilish
maqsadida o‗quvchi-talabalarning maxsus uyushtirilgan faoliyatidir. Mashq qildirish
metodi ta‘lim jarayonida ham ishlatiladi, ammo tarbiyadagi mashq ta‘limdagi
mashqdan biroz farq qiladi. Tarbiyadagi mashqda o‗quvchi-talabalar bir xil mashqni
turli sharoitlarda qo‗llaydi. Masalan, ma‘naviy-axloqiy mashqlar hayotning turli
vaziyatlarida qo‗llaniladi, intizomlilar dars paytida ham, tanaffusda ham, ijtimoiy
axloqni shakllantirishda ham bir xilda talab etiladi.
Ma‘naviy-axloqiy mashqlar keng ma‘noda turmushni baholash faoliyatini
oqilona, maqsadga muvofiq ravishda va har tomonlama tashkil etish jarayonidir.
Mashq va odatlantirish tarbiyalanuvchilar uchun ongli, ijodiy jarayondir. Mashq
qildirish natijasida o‗quvchi-talabalarning o‗quv malaka va ko‗nikmalari, aqliy
qobiliyati rivojlanadi, ma‘naviy-axloqiy qarashlari boyiydi.
O‗qituvchi-pedagog o‗quvchi-talabalarni o‗qitilayotgan fan bo‗yicha birinchi
darsdanoq yangi fan olamiga olib kiradi. O‗quv faoliyati fan to‗g‗risidagi
Mashq
qildirishning
asosiy
metodi
faoliyatda
mashq
qildirishdir. Bunday mashqlarning mohiyati, o‗quvchi-talabalar
uchun aniq o‗quv faoliyatini tashkillashtiradi va shu faoliyatda
ishtirok etish orqali o‗quvchi-talabalarda xulq-atvor normalari va
qoidalariga muvofiq ravishda odob-axloq normalari shakllana boradi
225
tushunchadan boshlab asosiy qonuniyatlar, iqtisod va ishlab chiqarish jarayoni
to‗g‗risidagi ma‘lumotlar bilan asta-sekin kengayib boradi. Bu faoliyat ularning o‗sib
boruvchi qiziqishlarini qanoatlantirishi, ijtimoiy foydali xarakterda bo‗lishi bilan
tarbiya vazifalarini bajarish uchun vosita bo‗lib xizmat qiladi.
Mashq qilishning yana bir ko‗rinishi bu muntazam ravishda o‗quvchi-
talabalarni tarbiyaga o‗rgatish mashqlari hisoblanadi. Tarbiya o‗quvchi-talabalarni
faqatgina o‗quv mehnatini bajarishgagina qaratilmay, balki ularda uyushqoqlik,
intizom, sabot, iroda, odat ko‗nikmalarini hosil qilishga ko‗maklashadi. O‗quv-
tarbiya jarayonida topshiriqlar tizimi alohida o‗rin tutadi. Topshiriqlar tarbiyaviy
ahamiyatga ega bo‗lishi uchun o‗quvchi-talabalar topshiriqlarning ijtimoiy
ahamiyatini, muhimligini, zarurligini tushunishlari kerak.
Shunday qilib, o‗quvchi-talabalarda ijtimoiy ongni va ijtimoiy axloqni
shakllantirish maqsadida ularning ongi, his-tuyg‗ulari va irodasiga har tomonlama
ta‘sir ko‗rsatishda qo‗llaniladigan tarbiya metodlarining roli kattadir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
