Kuchaytrgichlar

К
К
М
мах

0
Chastotaviy 
buzilishlar 
koefitsientiga 
teskari 
bo’lgan 
kattalik 
xarakteristikaning notekislik koeffitsienti deb ataladi. 
мак
К
К
М
М


0
1
Kuchaytirgich reaktiv elementlarining taʻsiri natijasida signallarning 
boshlang’ich fazalarining chastotaga bog’liq holda turlicha o’zgarishi fazaviy 
buzilishlarni keltirib chiqaradi. Murakkab signal tashkil etuvchilari fazasining 
kuchaytirgichdan vaqt bo’yicha bir xil siljimay o’tishi natijasida signal shaklining 
o’zgarishi fazaviy buzilishlar deb ataladi va kuchaytirgichning fazaviy 
xarakteristikasi orqali xarakterlanadi. Signal fazasining xar qanday o’zgarishi ham 
fazaviy buzilishlarga olib kelmaydi. Masalan, faza siljishi signal chastotasiga 
proportsional bo’lsa, kuchaygan signal shakli o’zgarishsiz bo’ladi. Faqat u vaqt 
bo’yicha maʻlum siljishga uchraydi. Bu holda kuchaytirgich fazaviy buzilish 
kiritmaydi. Bundan tashqari radioaloqada (radio qabul qurilmalarida) fazaviy 
buzilishlar uncha rol o’ynamaydi. Chunki odam qulog’i signalning tashkil 
etuvchilarida hosil bo’ladigan faza siljishlari o’zgarishlarini sezmaydi. Shu sababli 
past chastotali kuchaytirgichlarda fazaviy buzilishlar hisobga olinmaydi. Lekin 
televizor, ostsillograf va boshqa elektron o’lchov asboblari kuchaytirgichlarida 

---

fazaviy buzilishlar katta taʻsirga ega. Chunki inson ko’zi signal faza siljishini (qayd 
qiladi) sezadi. Televizor va ostsillograf ekranidagi tasvir o’zining haqiqiy 
ko’rinishidan chetlashadi. Shuning uchun bu qurilmalarda fazaviy buzilishlarning 
chegarasi belgilab qo’yiladi. Masalan, ostsillograf trubkalarida u 4-5 gradusdan 
ortmasligi kerak.

10.5. Kuchaytirgichlarda ish rejimlarini hosil qilish usullari. 
Oldingi paragraflarda signallarning buzilishi va ularni keltirib chiqaradigan 
sabablar haqida fikr yuritilgan edi. Signallar buzilmasdan kuchaytirilishi uchun 
qanday choralar ko’rish lozimgʻ Avvalo kuchaytirgich normal ishlashi uchun uni ish 
rejimini to’g’ri tanlash kerak bo’ladi. Buni qanday amalga oshirish mumkingʻ 
Chiziqli bo’lmagan buzilishlarning bo’lishi yoki bo’lmasligi signal amplitudasining 
kattaligiga va boshlang’ich ishchi nuqtaning nagruzka chizig’ida tanlanish o’rniga 
bog’liq. 
Shunga ko’ra kuchaytirgichlarning ish rejimi 3 ta turga bo’linadi: A, V va S 
rejimlar. Boshqacha qilib aytganda, kuchaytirgichning ish rejimi ishchi nuqtaning 
boshqaruvchi kuchaytiruvchi element dinamik xarakteristikasining qaysi qismida 
tanlanishi bilan aniqlanadi.
Kuchaytirgichning A ish rejimida boshlang’ich ishchi nuqta kuchaytiruvchi 
element (lampa yoki tranzistor) xarakteristikasining to’g’ri chiziqli qismiga 
joylashgan bo’lib, kirish kuchlanishini taʻsiri davomida Shu qismidan chiqib 
ketmaydi. Bu rejim 10.8- rasmda bipolyar tranzistorning umumemitter (UE) ulanish 
sxemasining o’tish xarakteristikasi misolida tasvirlab berilgan. 
Kuchaytirgichning A ish rejimida boshlang’ich ishchi nuqta kuchaytiruvchi 
element (lampa yoki tranzistor) xarakteristikasining to’g’ri chiziqli qismiga 
joylashgan bo’lib, kirish kuchlanishini taʻsiri davomida shu qismidan chiqib 
ketmaydi. Bu rejim 10.8- rasmda bipolyar tranzistorning umumemitter (UE) ulanish 
sxemasining o’tish xarakteristikasi misolida tasvirlab berilgan. 

---

Undan kollektor toki o’zgarishning kirish kuchlanishiga mos bo’lishi, signal 
kuchlanishi amplitudasining I
ko
o’zgarmas tashkil etuvchi tokdan kichikligi ko’rinib 
turibdi. Chiqish signalining shakli kirish signaliniki bilan mos tushadi. Ya’ni bu 
rejimda chiziqli bo’lmagan buzilishlar kuzatilmaydi. A rejimda kuchaytirgichning 
kirishiga signal berilsa yoki berilmasa ham manbadan ko’p energiya sarf bo’ladi. 
Chunki I
ko
tok katta qiymatga ega. Shuning uchun bu rejimning foydali ish 
koeffitsienti(FIK) i juda kichik 
%)
50
(


bo’ladi. 
V ish rejimda boshlang’ich ishchi nuqta o’tish xarakteristikasining 
boshlang’ich nuqtasida joylashgan bo’ladi (10.9- rasm). Shuning uchun o’zgarmas 
tashkil etuvchi I
ko
tok nolga teng bo’lib, kirish signalining yarim davrlaridagina 
tranzistordan tok o’tadi (θ = 90
0
). Natijada kuchaytirgichning F.I.K.i 80% ga etadi. 
Lekin chiziqli bo’lmagan buzilishlar juda katta bo’ladi. 
Kuchaytirgichning F.I.K.ni oshirish uchun S ish rejimga o’tiladi. Unda 
boshlang’ich ishchi nuqta yopilish potentsialidan ham ichkarirokda tanlanadi
(10.10- rasm). Signal taʻsir etmasa kuchaytiruvchi element (lampa yoki tranzistor) 
to’liq yopiq holatda bo’ladi. Signal taʻsir ettirilganda esa, elementdan tok signal 
Yarim davrining bir qismidagina o’tadi. (θ < 90
0
) Shuning uchun chiziqli bo’lmagan 
buzilishlar V ish rejimidagidan ko’ra ko’proq bo’ladi. 
Kuchaytirgich biror ish rejimini joriy etish uchun kuchaytiruvchi elementning 
elektrodlariga maʻlum o’zgarmas kuchlanish berish kerak. Bunday kuchlanish 
ko’pincha siljitish kuchlanishi deb ataladi. Bu kuchlanish dinamik xarakteristikada 
ishchi nuqtani o’rnini belgilaydi. 

---

10.10-rasm. 
Siljitish kuchlanishni ikki xil usulda: o’zgarmas tok manbai yoki avtomatik 
usulda (kollektor yoki stok manbai hisobiga) hosil qilish mumkin.
a) b) 
10.11-rasm. 
Siljitish kuchlanishi hosil qilishning birinchi usulida kuchaytiruvchi 
elementning kirish zanjiriga (zatvor yoki bazaga ) signal manba bilan ketma-ket 
qilib o’zgarmas tok manbai ulanadi. (10.11- rasm) 
Bu usul qulay va sodda bo’lganligi bilan maʻlum kamchilikka ega. Bunda har 
bir kuchaytiruvchi element uchun alohida o’zgarmas tok manbai zarur bo’ladi. 
Chunki kuchaytirgichda kaskadlar sonini ortishi bilan manbalar soni ham ortib 
ketadi. Bundan qutilish uchun ikkinchi usuldan keng foydalaniladi. 
Maydon tranzistorining zatvorida avtomatik siljitish kuchlanishini hosil qilish 
uchun istok zanjiriga R
u
rezistor va unga parallel qilib S
u
kondensator ulanadi. 
Stok tokining I
0
o’zgarmas tashkil etuvchisi R
u
rezistordan o’tganda istokda U
u
= 
I
c0
R
u
ga teng potentsial tuShuvchi hosil bo’ladi va uning potentsiali umumiy simga 
nisbatan musbatroq bo’ladi. Lekin elektrodlarning potentsiali istokka nisbatan 
aniqlanganligi uchun zatvor potentsiali ana Shu potentsial tuShuvi qadar manfiy (U
i
– U
30
) deb qarash kerak. Demak, stok manbai energiyasi hisobiga zatvorda siljitish 
kuchlanishini avtomatik usulda hosil qilish mumkin ekan. Kuchaytirgichning ish 
jarayonida (kirish signali berilganida) tranzistordan o’zgaruvchan tok bilan bir 
qatorda o’zgaruvchan tok ham o’ta boshlaydi. Natijada R
u
rezistorda o’zgaruvchan 
kuchlanish hosil bo’ladi. R
u
rezistordan o’tayotgan tok o’zgarmas bo’lishligi uchun 
hamda stok tokining o’zgaruvchan tashkil etuvchisini erga erga o’tkazib yuborish 
maqsadida R
u
rezistorga parallel qilib etarlicha katta sig’imli kondensator ulanadi. 
Kondensator sig’imini katta qilib olishning sababi Shundan iboratki, uni tokning 
- + 
R
u 
C
u 

---

o’zgaruvchan tashkil etuvchisiga ko’rsatadigan qarshiligi rezistor qarshiligiga 
nisbatan juda kichik bo’lishi kerak. Bipolyar tranzistorli kuchaytirgich sxemalarida 
avtomatik siljitish kuchlanishini hosil qilish nisbatan murakkab masala hisoblandi. 
Chunki harorat ortishi bilan tranzistorning toklari (I
b
, I
e
, I
k
) jumladan, kollektor 
tokining o’zgarmas tashkil etuvchisi I
ko
ortadi. Natijada tranzistor chiqish 
xarakteristikasi o’zgarib (nagruzka chizig’i o’zgarib) kuchaytirgichning ish rejimi 
buziladi. 
10.12- rasm. 
10.12-rasmda ishchi nuqtaning o’rni o’zgarishsiz qolishi uchun sxemaga 
qo’shimcha elementlar kiritilish kerak. U termostabillash zanjiri deb ataladi. 
Termostabillash zanjiri faqat ishchi nuqtaning o’rnini saqlaydi, parametrlar 
o’zgarishiga esa taʻsir etmaydi. Tranzistorning stabil ish rejimini hosil qilishning 
usullaridan biri baza potentsialini kuchlanish bo’lgichi orqali olishdir (10.13- rasm) 
Unda U
be
kuchlanishiga baza tokining taʻsirini yo’qotish uchun R
1
va R
2
rezistorlarning kattaligini I
d
>>I
b 
shart bajariladigan qilib tanlash kerak. Ana shunda 
tashqi harorat o’zgarsa ham tranzistor almashtirilganda ham baza potentsiali
o’zgarishsiz qoladi. Keng temperaturalar sohasida kuchaytirgich turg’un ishlashi 
uchun ishchi nuqta holatini stabilligini taʻminlash zarur bo’ladi. Buni amalga 
oshirishda ishchi nuqtaning kollektor va emitter stablizatsiyasi usuli yaxshi natija 
beradi. Ishchi nuqtaning emitterli stablizatsiyasida R
e
rezistor qarshiligi kam 
kuvvatli kuchaytirgich kaskadlarida quyidagi munosabatdan aniqlanadi: