L. R. Ayrapetyans, A. A. Pulatov

61

4. 
   raqib jamoasining kuchsiz tsiq qyuvchisiga nisbatan tp uzatish;
   
5. 
   tpni qabul qilish va yinning taktik rejasidan kelib chiqib tp uzatish trayektoriyasini belgilash;
   

6)tpni aldamchi harakatlar bilan taqlid tarzida uzatishlar: oldinga tp uzatayotganday blib, uni raqib maydonchasiga tashlash; oldinga tp uzatgandek krsatib, bosh orqasiga tp uzatish; bosh orqasiga tp : uzatishnikrsatiboldingatpuzatish.

Tpni yinga kiritishda quyidagilar asosiy taktik harakatlar hisoblanadi:

Dtpni kuchjihatigakra navbatlashtirish;

2. 
   tpni raqib jamoasining samarasiz qabul qiluvchi yinchisi tomonynaltirish;
   

2. 
   tpni raqibning asosiy hujumchisiga yllash;
   
3. 
   tpni yangi tushgan yinchiga yllash;
   
4. 
   tpni orqa zonadan chiqayotgan bogMovchi yinchiga yllash;
   
5. 
   tpni yinchilar orasiga yIlash;
   

2. 
   tpni maydonning bsh va qiyin qabul qilinadigan joylariga yllash.
   

Hujumdagi va hujum zarbalarini berishdagi asosiy taktik harakatlargaquyidagilarkiradi:

Ohujumqilishusulinitanlash;

2) hujum zarbasini va aldamchi harakatlarni imitatsiya qilish;

3) yin vaziyatidan kelib chiqib, hujum zarbaiarini berish
usullarini navbatlashtirish;

4) tsiq ustidan zarba berish, tsiq uchun ktarilgan qUar
orasidan, tpni tsiqdan maydon chekkasiga chiqarib yuborishni
mljallabzarbaberish;

5. 
   hujum zarbasini imitatsiya qilib, sakrab tp uzatish;
   

5. 
   sakrab tp uzatishni imitatsiya qilib aldamchi harakat bilan tpniraqibmaydonigatashlash.
   

5.2.Himoyataktikasi

Himoyadagi taktik harakatlarning asosiy maqsadi - raqibning hujum harakatlarini bartaraf etish va unga qarshi turishdan iborat.

Himoyadagi taktik harakatlarga jamoa, guruh va yakka tartibdagi harakatlar kiradi. Jamoali taktik harakatlar yinda jamoaning himoyadagi harakatlar! uchta asosiy vaziyat bilan ifodalanadi: yinga

62

kiritilgan tpn¡ qabul qilish; hujum zarbasini (harakatini) yoki tsiqdan qaytgan tpni qabul qilish; hujum qilayotgan yinchini himoyalash. Jamoa harakatlarining mazmuni quyidagi asosiy omillar: raqib jamoasi hujum harakatlarining xususiyatlari; yinchiIarning yin mahoratlari; yin xususiyatidan kelib chiqib navbatdagi harakatlarni amalga oshirish bilanbelgilanadi.

Zamonaviy voleybolda jamoa z himoya taktikasini burchagi oldinga (27, a-rasm) va burchagi orqaga (27, b-rasm) tizimi asosida tashkil qiladi.

<►,

7^<

0 0

o\

_л

__

27-rasm.

Yuqorida sanab tilgan omillar va yin vaziyatidan kelib chiqib, maqbul blgan himoya taktikalaridan birini qllashi kerak bladi. Quyida ushbu taktik usullami va uning variantlarini krib chiqamiz.

yinga kiritilgan tpni qabul qilishda yinchilaming maydon byicha joylashuvi asosan ikki variantda bladi: chiziqli va poonalar byicha. Chiziqli variantdan (28, a-rasm) barcha yinchilar tpni qabul qilish malakasiga ega blganda va hujumda murakkab blmagan kombinatsiyalami uyushtirish rejalashtirilganda foydalaniladi.

63

а

28-rasm.

b

Bu varíantda yinchilar maydon bylab bir tekisda joylashadilar. Bunda raqibning tp uzatishidagi quyidagi taktik xususiyatlarni hisobga olishzarur:

1. 
   maydonda joy tanlash (trdan qancha masofada joylashish);
   
2. 
   raqib tomonidan yinga kiritilgan tpning turli kuchlanishdagi navbatlashuv ehtimoliga;
   

v) ymchilar orasiga berish ehtimoliga;

g) tr yoniga chiqayotgan bolovchiga tp yllash ehtimoli.

Zamonaviy voleybolda kp hollarda yinchilarning poona bylab joylashuvi kuzatiladi. Bunda yinga kiritilgan tpning malakali voleybolchilar tomonidan qabul qilinishiga va hujum harakatlaríning samarali tashkil etilishiga imkonyaratiladi.

Agarda 3-zonadagi yinchi tpni yaxshi qabul qilish, 4-zonadagi yinch¡ esa yaxshi hujum qilish mahoratiga ega blmasa, 28, b-rasmda keltirilgan joylashuvdan foydalanishi mumkin. 3-zonadagi yinchi tpni yaxshi qabul qila oladigan blsa, u maydonchaning orqaroiga surilib turadi (6-zonadagi yinchidan tib ketishi mumkin emas).

Bolovchi yinchining 5-zonadan chiqish vaqtidagi jamoa joylashuvi 18, v-rasmda keltirilgan. Bu joylashuv birmuncha qiyin

64

blishiga qaramasdan, tez-tez uchrab turadi. Bunda jamoaning 5+1 tizimidan foydalanishi ayniqsa ql keladi.

Hujum zarbalarini qabul qilishda himoyani uyushtirishning asosan uchta varianti mavjud: chiziq oylab - bunda oldingi qator y¡nchi]aridan biri tsiq qyuvchi y¡nchilarni himoya qiladi (26-rasm); oldingi poonali - bunda tsiq qyuvchilarni 6-zonadagi yinchi himoya qiladi; orqa poonali - bunda tsiq qyuvchilarni 1 yoki 5-zonadagi yinchilar himoya qiladi. Bu tizimlar tsiq qyish va hujum zarbalarining xususiyatlariga qarab tanlanadi. Himoya harakatlarini tashkil qilishda raqibning hujumdagi harakatlari asos qilib olinadi. Birinchi variantdan yinchilarning birgalikdagi harakatini zgartirishda, ikkinchi variantdan raqib jamoasi tsiq ustidan aldamchi harakatlarni tez-tez qllaganda, uchinchi variantdan raqib tomonidan kuchli hujum zarbalari berilganda foydalaniladi. Hujum qiluvchi yinchining himoyasini tashkil qilish eng murakkab yin vaziyatlaridan biri hisoblanadi. Bu tpning uchish tezligi, ynalishi va tsiqdan qaytgan tp ynalishini aniqlashning qiyinligi bilan izohlanadi.

Har bir yinchining harakat qilishi taniangan himoya tizimiga boliq. Hujumchi yoki tsiq qyuvchini himoyalash quyidagicha blishi mumkin: bolovchi yinchi (agarda u hujum qilayotgan yinchiga yaqin blsa) tomonidan, himoyachilar (6- yoki 5-, 1-zonadagilar) tomonidan va hujum harakatlarida ishtirok etmayotgan eng yaqin turgan hujumchi tomonidan (27, a-rasm). Himoya qilishda eng samarali joylashuviardan biri 27, b-rasmda keltirilgan.

Guruhli taktik harakatlarga bir necha yinchilarning ayrim yin vaziyatlarida birgalikda qilgan harakatlari kiradi. Bu vaziyatlarga tpni qabul qilish, hujum zarbalarini qabul qilish, tsiq qyish, hujum zarbasini beruvchi va tsiq qyuvchi yinchilarni himoyalash kiradi.

Guruhli taktik harakatlarga asosan guruhli tsiq qyish (kp hollarda ikkitalik) kiradi. Uch kishilik tsiqdan nisbatan kam foydalaniladi. Tsiq qyuvchilar rta va chekka tsiq qyuvchilarga ajratiladi. Ikki kishilik tsiq qyilganda, asosiy rolni hujum ynalishini tsuvchi yinchi egallaydi. Masalan, raqibning hujumi diagonal byicha blsa, unda trning rtasida kuchli tsiq qyuvchi yinchi blishi kerak. Uchtalik tsiqda (kp hollarda tr rtasida qyiladi) rtada turgan yinchiga chekka yinchilar yondashib keladi. Guruhli tsiqdagi natija tsiqda ishtirok etgan yinchilarning

65

zaro kelishib qilgan harakatlariga boliq. Ikki kishilik tsiq qyishda eng muhim omillar quyidagilar:

a) yuqori tp uzatishdan sng tri ynalish byicha hujum
uyushtirilganda, tsiq qyuvchilarning qllari bir-biriga tegib turishi
kerak;

b) 4-zonadan chapga tomon hujum qilinganda, rta yinchi
tpdan chaproqqa joylashib, qllarini trga nisbatan burchak qilib
turadi, chekka tsiq qyuvchi tp qarshisiga turadi va qllarini
rtada turgan yinchiningqliga yaqinlashtiradi.

yinga kiritilgan tpni qabul qilishda ham guruhli harakatlarga e’tibor qaratish lozim. Bunda asosan trtta vazifa hal etiladi:

a) tpni qabul qiluvchi yinchini himoyalash;

b) tpni qabul qilish malakasi sustroq blgan yinchini
himoyalash;

v) ayrim yinchilarni tpni qabul qilishdan chetlashtiriigandan sngzaroharakatqilish;

g) tpga chiquvchi yinchi bilan zaro kelishib harakat qilish.

Yakka taktik harakatlar himoyada yakka tartibdagi taktik harakatlarga: yinga kiritilgan tpni, hujum zarbasini, tsiqdan qaytgan tpni qabul qilish, tsiq qyish, tsiq qyishdan sng z-zini himoyalash kiradi. yinga kiritilgan tpni qabul qilishda yinchi z zonasini (radius byicha) va tp kiritish xususiyatini anglagan holda joy tanlaydi. Raqibning yinga qanday usulda tp kiritishini uning tp urishdagi harakati (amplitudasi) byicha aniqlash mumkin. Har qanday holatda ham yinchi z zonasidan orqaroqda joylashgani ma’qulroq bladi, chunki tp qabul qilish uchun oldinga harakat qilish orqaga harakat qilishdan ancha yengildir.

Hujum zarbalarini qabul qilishda joy zarba ynalishi, uzatilgan tpning trayektoriyasi va ynalishi, uning trdan uzoq-yaqinligi, hujum qilayotgan yinchining individual xususiyatlari va jamoa qabul qilgan yin tizimiga kra tanlanadi.

Himoyada ynaganda, quyida keltirilgan maMumotlarga tayanish ayniqsaqlkeladi:

a) tp trdan uzoqroq uzatilgan blsa, demak hujum zarbasining
orqaroq zonalarga berilishi kutiladi;

b) tp pastlatib berilgan blsa va hujumchi tezligini oshirib
yugurib kelsa, zarba egri yoki aldab tashlash bilan bajariladi;

v) hujum past byli tsiq qyuvchi tomon uyushtirilgan blsa, zarba orqa zonalarga beriladi yoki tp tsiqqa tegib qaytadi.

66

Hujumchini himoyalashda unga nisbatan boMgan masofani, raqib tomonidan qyilgan tsiq xususiyatini, zarba uchun uzatilgan tpning holatini bilish zarur. Agar tp trga yaqin berilib, zarbaga tsiq qyilgan blsa, tp kpchilik hollarda vertikal ravishda qaytadi.

Shuning uchun hujum qilayotgan yinchiga yaqin turgan himoyalovchi unga nisbatan 1 m atrofida past turish holatini egallaydi va tpni pastdan qabul qiladi. Pastlab berilgan va trdan uzoqlashgan tpga zarba berilganda, uning tsiqdan (yoki trdan) sapchib orqa zonalarga tushish ehtimoli yuqori biadi.

Tsiq qvishda joyning tri tanlanishi va tsiqning z vaqtida qyilishi juda ahamiyatlidir. Zonali (harakatsiz) tsiq qyishda yinchi faqatgina ynalish ylini berkitadi. Harakatli tsiq qyilganda, zarba ynalishini berkitadi. Tsiq qyuvchining sakrash vaqti kp hollarda zarba uchun uzatilgan tp holati bilan aniqlanadi. Yuqori va rtacha balandlikda uzatilgan tp!arga tsiq qyuvchi hujumchidan sng sakraydi. Past va tezkor uzatilgan tplarga hujumchi bilan barobar sakraydi. Hujumchi havoda uchib zarba beradigan tplarga hujumchidan oldinroq sakraydi. Tsiq qyganda, qllar tr ustidan oxirgi vaziyatda tkaziladi. Qllar va, ayniqsa, kaftlarning qanday qyilishi zarba ynalishiga boliqdir.

yin taktikasr

Hujum taktikasi

Himoya taktikasi

Tp uzatish

va birinchi

tpdan

hujum qiiish

tizimi

Orqa zonalarda Chiqibtp uzatish va undan kp hujumchi

yini

Tp uzatish va

ikki hujumchi

yini

Raqibni

tp kiritishda yinchilar joylashuvi

Raqib

hujumida

yinchilar

joylashuvi

Oz

hujumchisini

qriqlashda

yinchilar

joylashuvi

Taktik

kombinatsiyalar

X

X

yin vaziyatiga qarab yinchilar joylashish variantlari

4-andoza

67

«yintaktikasiasoslari» raavzusi byicha nazorat savollari

1. 
   «Taktika» haqida tushuncha. yin taktikasi tasnifi.
   
2. 
   Hujum va hiraoya taktikasi. Taktikaning vositalari. Taktik kombinatsiyalar.
   
3. 
   Hujumda ijro etiladigan individual taktik harakatlar.
   
4. 
   Himoyada ijro etiladigan individual taktik harakatlar.
   
5. 
   Hujum va himoyada ijro etiladigan guruhli taktik harakatlar.
   
6. 
   Hujum va himoyada qllaniladigan jamoali taktik harakatlar. Taktikrejahaqidatushuncha.
   
7. 
   yin taktikasining jismoniy sifatlar bilan bogMiqligi.
   

68

6. VOLEYBOL TEXNIKASIGA RGATISH

6.1.0‘rgatishningumumiyasoslari

Sport amaliyotida dastlabki rgatish jarayoni kp yillik sport trenirovkasiningfundamental bosqichi blib, ushbu bosqichda rgatish uslublari va vositalaridan tri foydalanish keyingi bosqichlarda sport mahoratini samarali shakllanishiga imkon yaratadi.

Dastlabki rgatish jarayonini rejalashtirish va tashkil qilishda bolaning ontogenetik hamda biopsixologik xususiyatlari e’tiborga olinishi zarur. Boshqacha qilib aytganda, dastlabki rgatish jarayonida tkaziladigan mashulotlar yuklamalari shuullanuvchi bolalarning jismoniy va funksional imkoniyatlariga qarab me’yorlanishi va qllanilishi lozim.

Alohida e’tibor qaratish muhimki, bolalar sportini samarali tashkil qilish, kp yillik sport trenirovkasi jarayonida shuullanuvchilar soligi va ularning sport mahoratini shakllantira borish ustuvor jihatdan jismoniy tayvorgarlik krsatkichlariga boliqdir.

Jismonly tarbiya va sport mashulotlarida qyiladigan asosiy maqsad - soliqni mustahkamlash hamda yuqori sport natijalariga erishish avvalambor yoshlikdan boshlab umumiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish muhimligiga e’tibor qaratadi. Aksariyat olimlaming ta’kidlashicha, muayyan sport turi byicha muntazam tkazib boriladigan hamda hajm, shiddat va mazmun jihatdan tri tashkil qilingan mashulotlar bolalar va smirlar organizmiga ijobiy ta’sir krsatar ekan. Lekin, umumiy jismoniy tayyorgarlikka asoslangan va tor doirada ixtisoslashtirilgan mashulotlar salbiy oqibatlarga olib kelishi kuzatilgan. Binobarin, dastlabki rgatish bosqichida jismoniy va texnik-taktik mashqlar nisbatini tri rejalashtirish bolalar sport mahoratini samarali shakllantirish imkoniyatini yaratadi.

6.2. Dastlabki rgatish va uning mohiyati

Sport malakalariga dastlabki rgatish jarayoni kp yillik sport tayyorgarligi tizimining poydevori blib hisoblanadi. Dastlabki rgatish z tashkiliy, uslubiy, ilmiy va moddiy-texnika nuqtayi

69

nazaridan qanchalik puxta asoslangan btsa, sifatli boMsa, shunchalik sport rinbosarlarini tayyorlash yli qisqaroq va osonroq boMadi. Ammo bu, albatta, mutaxassisning bilimiga, kasbiy knikma va malakalarîga bevosita bogMiq bladi. Shuning uchun mutaxassisiami tayyorlashga moMjallangan quv dasturining eng eMiborli va asosiy boMimlaridan biri boshlangMch rgatish uslubiyati (texnologiyasi) blib hisobtanadi.

Musobaqa jarayonida samarali natijaga erishishning asosiy shart-