Ligi fаrg‘оnа dаvlат univеrsiтетi jahon tarixi kafedrasi

Metropolitan hududlar uchun ular quyidagilar edi:

• 
  koloniyalarning bozorlari va resurslariga ega bo'lishi va shuning uchun rag'batlantirishning yo'qligi tufayli o'z ishlab chiqarish quvvatlarining pasayishi;
  
• 
  ona mamlakat zarariga koloniyalarga sarmoya kiritish,
  
• 
  mustamlakalarga g'amxo'rlik kuchayganligi sababli boshqa mamlakatlardan raqobat va rivojlanishda orqada qolish.
  

Koloniyalar uchun:

• 
  an'anaviy madaniyat va turmush tarzini yo'q qilish va yo'qotish, ayrim millatlarni butunlay yo'q qilish;
  
• 
  tabiiy va madaniy zaxiralarni vayron qilish;
  
• 
  ona mamlakatlarning hujumlari, epidemiyalar, ocharchilik va boshqalar tufayli koloniyalarning mahalliy aholisi sonining kamayishi;
  
• 
  o'z sanoati va ziyolilarining paydo bo'lishi;
  
• 
  mamlakatning kelajakdagi mustaqil rivojlanishi uchun asoslarning paydo bo'lishi.
  

1.2. Dunyoda mustamlakachilik tizimining shakllanishi.
Yevropa mamlakatlari modernizatsiyani amalga oshirib, an'anaviylik tamoyillariga asoslangan dunyoning boshqa mamlakatlariga nisbatan katta afzalliklarga ega bo'ldi. Bu ustunlik harbiy salohiyatga ham ta'sir qildi. Shuning uchun, 17-18-asrlarda, asosan, razvedka ekspeditsiyalari bilan bog'liq bo'lgan buyuk geografik kashfiyotlar davridan keyin. Yevropa eng rivojlangan davlatlaridan Sharqqa mustamlakachilik ekspansiyasi boshlandi. An'anaviy tsivilizatsiyalar o'z taraqqiyotining qoloqligi tufayli bu kengayishga qarshi tura olmadi va kuchli raqiblari uchun oson o'ljaga aylandi. Mustamlakachilikning zaruriy shartlari buyuk geografik kashfiyotlar davrida, ya'ni 15-asrda, Vasko da Gama Hindistonga yo'l ochgan va Kolumb Amerika qirg'oqlariga etib kelganida paydo bo'lgan. Boshqa madaniyat xalqlari bilan to'qnash kelganda, Yevropaliklar o'zlarining texnologik ustunligini ko'rsatdilar (okean yelkanli kemalar va o'qotar qurollar). Birinchi koloniyalar Yangi Dunyoda ispanlar tomonidan tashkil etilgan. Amerika hindularining shtatlarini talon-taroj qilishlari Yevropa bank tizimining rivojlanishiga, fanga moliyaviy qo'yilmalarning o'sishiga yordam berdi va sanoatning rivojlanishini rag'batlantirdi, bu esa o'z navbatida yangi xom ashyoni talab qildi².
Kapitalni ibtidoiy to'plash davrining mustamlakachilik siyosati quyidagilar bilan tavsiflanadi: bosib olingan hududlar bilan savdoda monopoliya o'rnatishga intilish, butun mamlakatlarni tortib olish va talon-taroj qilish, ekspluatatsiyaning yirtqich feodal va quldorlik shakllaridan foydalanish yoki joriy etish. mahalliy aholi. Bu siyosat ibtidoiy jamg'arish jarayonida juda katta rol o'ynadi. Bu koloniyalarni talon-taroj qilish va qul savdosi asosida Yevropa mamlakatlarida yirik kapitalning to'planishiga olib keldi, bu ayniqsa 17-asrning 2-yarmidan boshlab rivojlangan va Angliyani davlatga aylantirish uchun dastaklardan biri bo'lib xizmat qilgan. o'sha davrning eng rivojlangan davlati. Quldor mamlakatlarda mustamlakachilik siyosati ishlab chiqaruvchi kuchlarning yoʻq qilinishiga sabab boʻldi, bu mamlakatlarning iqtisodiy va siyosiy rivojlanishini susaytirdi, keng hududlarning talon-taroj qilinishiga, butun xalqlarning qirib tashlanishiga olib keldi. O'sha davrda mustamlakalarni ekspluatatsiya qilishda harbiy musodara usullari katta rol o'ynadi. Bunday usullardan foydalanishning yorqin misoli 1757 yilda zabt etgan Bengaliyadagi Britaniyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi siyosatidir. Bu siyosatning oqibati 1769-1773 yillardagi ocharchilik bo‘lib, 10 million bengaliyalik halok bo‘ldi. Irlandiyada, XVI-XVII asrlarda Britaniya hukumati mahalliy irlandlarga tegishli deyarli barcha yerlarni musodara qilib, ingliz mustamlakachilariga berdi. An'anaviy jamiyatlarni mustamlaka qilishning birinchi bosqichida Ispaniya va Portugaliya yetakchilik qildi. Ular Janubiy Amerikaning ko'p qismini bosib olishga muvaffaq bo'lishdi.
Hozirgi zamonda mustamlakachilik. Manufakturadan yirik zavod-zavod sanoatiga o'tish davrida mustamlakachilik siyosatida jiddiy o'zgarishlar yuz berdi. Mustamlakalar metropoliyalar bilan iqtisodiy jihatdan yanada chambarchas bog'langan bo'lib, qishloq xo'jaligini rivojlantirishda monomadaniy yo'nalishga ega bo'lgan o'zlarining agrar va xomashyo qo'shimchalariga, sanoat mahsulotlari bozorlariga va metropoliyalarning o'sib borayotgan kapitalistik sanoati uchun xom ashyo manbalariga aylanadi. Masalan, 1814 yildan 1835 yilgacha ingliz paxta matolarining Hindistonga eksporti 65 barobar oshdi. Ekspluatatsiyaning yangi usullarining keng tarqalishi, mahalliy xalqlar ustidan hukmronlikni mustahkamlaydigan mustamlaka boshqaruvining maxsus organlarini yaratish zarurati, shuningdek, ona mamlakatlarda burjuaziyaning turli tabaqalarining raqobati monopoliya mustamlakachilik savdosining tugatilishiga olib keldi. kompaniyalar va bosib olingan mamlakatlar va hududlarni ona mamlakatlarning davlat boshqaruvi ostiga o'tkazish. Koloniyalarni ekspluatatsiya qilish shakllari va usullarining o'zgarishi uning intensivligining pasayishi bilan birga bo'lmadi. Mustamlakalardan katta boyliklar eksport qilindi. Ulardan foydalanish Yevropa va Shimoliy Amerikada ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning tezlashishiga olib keldi. Mustamlakachilar mustamlakalarda dehqon xo‘jaligining tovarkorligining o‘sishidan manfaatdor bo‘lsalar-da, mustamlaka qilingan mamlakatlardagi feodal va qabila zodagonligini o‘zlarining ijtimoiy tayanchlari deb bilgan holda, ko‘pincha feodal va prefeodal munosabatlarni qo‘llab-quvvatlagan va mustahkamlagan. Sanoat davri boshlanishi bilan Buyuk Britaniya eng yirik mustamlakachi davlatga aylandi. 18—19-asrlarda uzoq davom etgan kurashda Fransiyani magʻlub etib, oʻz mulkini oʻz hisobiga, shuningdek, Gollandiya, Ispaniya va Portugaliya hisobiga koʻpaytirdi. Buyuk Britaniya Hindistonni bo'ysundirdi. 1840-42 yillarda va 1856-60 yillarda Fransiya bilan birgalikda u Xitoyga qarshi "Opiy urushi" deb nomlangan urushlar olib bordi va buning natijasida Xitoyga qulay shartnomalar kiritdi. U Sianggangni (Gonkong) egallab oldi, Afg'onistonni bo'ysundirishga harakat qildi, Fors ko'rfazidagi, Adendagi istehkomlarni egallab oldi. Mustamlaka monopoliyasi sanoat monopoliyasi bilan birgalikda deyarli butun XIX-asr davomida Buyuk Britaniyani eng qudratli davlat mavqeini taʼminladi.Mustamlakachilik ekspansiyasi boshqa kuchlar tomonidan ham amalga oshirildi. Fransiya Jazoirni (1830—48), Vyetnamni (19-asrning 50—80-yillari) boʻysundirdi, Kambodja (1863), Laos (1893) ustidan oʻz protektoratini oʻrnatdi. 1885 yilda Kongo Belgiya qiroli Leopold II ning mulkiga aylandi va mamlakatda majburiy mehnat tizimi o'rnatildi. XVIII asr o'rtalarida. Ispaniya va Portugaliya iqtisodiy rivojlanishda orqada qola boshladi va dengiz kuchlari ikkinchi o'ringa o'tkazildi. Mustamlakachilik istilolarida rahbarlik Angliyaga oʻtdi. 1757 yildan boshlab, ingliz Sharqiy Hindiston kompaniyasi deyarli yuz yil davomida deyarli butun Hindistonni egallab oldi. 1706 yildan boshlab Shimoliy Amerikani inglizlar tomonidan faol mustamlaka qilish boshlandi. Bunga parallel ravishda Avstraliyaning rivojlanishi davom etdi, uning hududida inglizlar og'ir mehnatga mahkum qilingan jinoyatchilarni yubordilar. Gollandiyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi Indoneziyani egallab oldi. Fransiya Gʻarbiy Hindistonda, shuningdek, Yangi Dunyoda (Kanada) mustamlakachilik hukmronligini oʻrnatdi. XVII-XVIII asrlarda Afrika qit'asi. Ovrupoliklar faqat qirg'oqda joylashdilar va asosan qullar manbai sifatida foydalandilar. 19-asrda Yevropaliklar materikning ichki qismlariga va 19-asrning o'rtalariga kelib ko'chib o'tdilar. Afrika deyarli butunlay mustamlaka qilingan. Ikki davlat bundan mustasno edi: Italiyaga qattiq qarshilik ko'rsatgan Xristian Efiopiyasi va AQShdan kelgan sobiq qullar tomonidan yaratilgan Liberiya. Janubi-Sharqiy Osiyoda frantsuzlar Indochina hududining katta qismini egallab oldilar. Faqat Siam (Tailand) nisbiy mustaqillikni saqlab qoldi, lekin undan katta hudud ham tortib olindi.
XIX asrning o'rtalariga kelib. Usmonlilar imperiyasi Yevropa rivojlangan davlatlarining kuchli tazyiqlariga uchradi. Bu davrda rasman Usmonli imperiyasining bir qismi hisoblangan Levant davlatlari (Iroq, Suriya, Livan, Falastin) Gʻarb kuchlarining – Fransiya, Angliya, Germaniyaning faol kirib borish zonasiga aylandi. Xuddi shu davrda Eron nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy mustaqilligini ham yo'qotdi. XIX asr oxirida. uning hududi Angliya va Rossiya o'rtasidagi ta'sir doiralariga bo'lingan. Shunday qilib, XIX asrda. deyarli barcha Sharq mamlakatlari eng qudratli kapitalistik mamlakatlarga qaramlikning u yoki bu shakliga tushib, mustamlaka yoki yarim mustamlakaga aylandi. G'arb mamlakatlari uchun mustamlakalar xom ashyo, moliyaviy resurslar, ishchi kuchi, shuningdek, savdo bozorlari manbai bo'lgan. G'arb metropoliyalarining mustamlakalarni ekspluatatsiyasi eng shafqatsiz, yirtqich xarakterga ega edi. Shafqatsiz ekspluatatsiya va talonchilik evaziga g'arbiy metropoliyalarning boyliklari yaratildi, ularning aholisining nisbatan yuqori turmush darajasi saqlanib qoldi.