M. S. Divanova, S. Q. Alimova, O. N. Alimov boshlang'ich sinflarda м atem ati ка fanini

1- çruruhza
Ko‘m-ko‘k archa ostida jajji belanchak,
Belanchakda hayvonlar uchar xushchaqchaq.
9 malla bo‘richa, 7 tulkicha,
8 ayiq bolasi va 2 juft quyoncha.
Hisoblang, bol aj on lar, hammasi qancha?
2-euruhza
0 ‘ynar edi 12 ta qizaloq,
Keng chamanzorda.
U larga qocshildi 14 dugona,
Ayting, jami qizlar sonin,
U lar b o ‘ldi nechta?
22

---

3-suruhga
Hovlimizda bor shaftoli daraxti,
Mevalari juda totli.
Hil-hil pishgan mevalami 
Sanab ko‘rsam 45 dona.
Farrux yebdi 5 ta kecha,
Qani toping, bari nechta?
M usiqali tanaffus o ‘tkaziladi.
1-shart bo‘yicha hay’at a’zolarining qo'ygan bailar! e’lon qilinadi.
2-shart: Har bir guruh uchun 4 tadan misol doskaga yozib 
qo‘yiladi. 0 ‘quvchilar misollami yechishlari kerak.
1. «Bilimdonlar» zuruhiza
4 8 -3 7 =
100-13= (35-1-18)—12 = 
46+34 =
2. «Znkkolar» euruhio-a
7 2 -28=
100-26 = 80-(50-14) = 
72+18 =
3. «Ouvnoaiar» euruhiea
4 8 -2 7 =
100-18= 100-(35+23) = 26+44 =
Guruhlarning ishlari hay’at a’zolari tomonidan baholanadi va e’lon 
qilinadi.
2-shart bajarilguncha o‘quvchilar ilm, kitob haqida she’rlardan 
namunalar aytishadi.
3-shart: Masalalar yechish.
1. «Bilimdonlar» guruhiga
Birinchi likobchada 15 ta, ikkinchi likobchada undan 8 ta kam nok 
bor. Ikkala likobchadagi noklar nechta?
2. «Zukkolar» zuruhiga
Birinchi qopda 18 kg, ikkinchisida esa undan 7 kg ortiq sabzi bor. 
Ikkala qopda necha kilogramm sabzi bor?
3. «Oitvnoqlar» vuruhiva
«Tiko» avtomobilida 29 litr, «Neksiya» avtomobilida undan 39 litr 
ortiq benzin bor. Ikkala mashinada necha litr benzin bor?
3-shart qanday bajarilgani hay’at a’zolari tomonidan baholanadi va 
e’lon qilinadi.
Qizlar ijrosida raqs ijro etiladi.
23

---

4-shart: Savollarga o g ‘zaki javob berish.
Har bir guruhga 4 tadan savol beriladi.
1. «Bilim donlar» zu ru h iza
1. 60 soni 20 sonidan nechta ortiq?
2. 20 
sm 
—... 
dm
teng?
3. birinchi kesmaning uzunligi 7 
sm ,
ikkinchi kesma undan 11 
sm
uzun. Ikkinchi kesmaning uzunligini toping.
4. 100 sonidan oldin qaysi son keladi?
2. 
«Zukkolar» euruhiza
1. 80 soni 154 sonidan nechta ortiq?
2 .4 0
sm
necha 
dm
ga teng?
3. birinchi kesm a 
9 sm ,
ikkinchi kesmaning uzunligi undan 8 
sm
qisqa. Ikkinchi kesmaning uzunligini ayting?
4. 99 sonidan keyin qaysi son keladi?
3. «O uvnoqlar» zuruhiga
1. 15 soni 70 sonidan nechta kam?
2 .7 0
sm
necha 
dm
ga teng?
3. Uchta sonning yig'indisi 80 ga teng. Birinchi va ikkinchi 
qo‘shiluvchi 20 ga teng b o is a , uchinchi sonni toping?
4. 89 sonidan oldin qaysi son keladi?
Vatan haqida qo‘shiq kuylanadi.
Hay’at a’zolari mazkur shart bo‘yicha ham ballami e’lon qiladilar.
5-shart. Boshqotirmani yeching.
Har bir guruhga 1 tadan boshqotirma beriladi.
«Bilimdonlar'» gurnhiga
60 so‘m
45 so‘m
?so ‘m
24

---

«Zukkolar» çruruhiza
«Oicvnoqlar» zurvhiea
Boshqotirma javoblari hay’at a’zolari tomonidan tekshinladi va 
ballari e’lon qilinadi.
O xirgi shart. Sardorlar bellashuvi.
Bellashuv sharti bilan tanishtiriladi. Ular berilgan shakllardan 
foydalanib, uycha yasashlari kerak.
Qaysi guruhning sardori birinchi bo‘lib uychani yasab bo‘lsa, u 
g ‘olib hisoblanadi.
25

---

Oxirgi shart ham hay’at a ’zolari tomonidan baholanadi va natijalar 
e io n qilinadi. Barcha shartlar bo‘yicha ham guruhlaming to‘plagan 
umumiy ballari jamlanib, e io n qilinadi. Eng ko‘p bail to‘plagan guruh 
aniqlanib, bayroqchalar bilan taqdirlanadi. G‘olib guruh sardori esa 
«Oltin toj» sohibiga aylanadi va qarsaklar bilan olqishlanadi.
Guruhlardagi eng zukko, bilimdon o ‘quvchilar turli ertak 
kitobchalar, albomlar bilan taqdirlanadi. Bellashuv yakunida o‘qituvchi 
o‘quvchilar va hay’at a ’zolariga o ‘z minnatdorchiligini bildiradi.
0 ‘qituvchi: - Aziz o ‘quvchilar, hurmatli ustozlar, qadrli 
mehmonlar. Mana, bugun biz siz bilan 3- sinf o‘g‘il-qizlarining topqirlik 
bahsida ishtirok etdik. Ulaming nechogii bilimdonliklarining guvohi 
b oidik va quvondik.
( 0 ‘quvchilarga qarab) - Bilimdon bolajonlar, kelgusidagi o‘qish va 
ishlaringizga omad sizlarga doimo yor boisin, hamisha aiochilar safida 
qoling!
Tadbir yakunida barcha bolalar «O‘zbekiston» qo‘shig‘ini ijro 
etishadi.
2.2. BoshIang‘ich sinf m atem atika darslarida kom pyuter 
im koniyatlaridan foydalanish
So‘nggi yillarda kompyuterlar va axborot texnologiyalari hayo- 
timizga dadil kirib kelmoqda.
Kompyuter — bugungi kunda axborotlami olish va qayta 
ishlashning muhim vositasi b o iib , uning tezkorligi tasaw um i loi 
qoldiradi. Shuning uchun ham bu vositalaming o‘quv jarayoniga joriy 
etilishini hozirgi davrda tabiiy hol deb qarash joiz boiadi.
Didaktik darslik bo‘yicha qoilanayotgan kompyuter jarayonlarini 
ma’lum tizimga solishiga urinib ko‘raylik.
1. Multimediya texnologiyalar tufayli o‘quvchilarda qiziqish va 
manfaatdorlik tug‘diradi.
2. Fikrlash faoliyatini faollashtirib, o'tilgan materialni samarali 
o‘zlashtirish imkonini beradi.
3. 
Amalda namoyish etilishi 
qiyin b oigan jarayonlami 
modellashtirish va ko'rsata olish imkonini beratft.
4. Materialni o'rganish sur’ati bilan bir qatorda uni tushunish, 
anglash o‘qitishni yakka-yakka (individual) shaklda o‘tkazish imkonini 
beradi.
26

---

5. Na faqat sirtqi tizimda, balki, betobligi yoki boshqa obyektiv 
sabablar darslarda ishtirok eta olmagan o‘quvchilar bilan uzoq 
masofadan turib mashg‘ulot o‘tkazish imkonini beradi.
0 ‘quvchilarga ma’ruza va referatlar tayyorlash jarayonida 
INTERNET orqali materiallarni mustaqil ravishda izlab topish va 
foydalanishga imkon yaratadi.
6. Mashg‘ulotlaming samaradorligi haqida mashg‘ulotni to‘plash 
hamda qayta ishlash tezligini keskin oshiradi.
Matematika darslarida o‘quvchilami fikrlash qobilyatini shakl- 
lantirish maqsadida kompyuterdan foydalanish masalasiga to'xtalib 
o‘tamiz.
0 ‘qituvchi o‘z mashg‘uloti davomida o‘quvchilarga ma’lum 
hajmdagi mashg‘ulotlami beribgina qolmay, ularda turli vositalardan, 
jumladan, kompyuterdan foydalanib, mustaqil ravishda boshqa 
ma’lumotlami izlab topishga ishtiyoq tug‘dirishni shakllantirishga 
erishishi lozim.
0 ‘quvchilarning mustaqil ravishda bilishga harakati yaxshi tashkil 
etilgan bo‘Isa, mashg‘ulot shuncha samarali va sifatli o‘tadi.
Kompyuter o‘quvchilami mustaqil ish olib borish imkoniyatim 
oshiradi, o‘qituvchi esa o‘tilgan materialni o‘zlashtirish jarayonini turli 
shakllarda nazorat qilishi mumkin.
Moliyaviy o ‘qitishda atoqli metodist P.M.Erdinovning «didaktik 
birliklami yiriklashtirish» (DBI) (ukrupleniye didakticheskix yedinist 
UDE) metodik sistemasi juda qulay. Chunki bunday usulda o‘qitganda 
30% vaqt tejaladi va o‘quvchi yangi mavzuni ongli ravishda mantiqiy 
bogianishda o‘rganadi.
Endi boshlang‘ich sinf matematikasini takomillashtirishda DBI 
metodikasini qo‘llashni bir necha misolda ko‘rib chiqamiz.
1. 
Birinchi sinfda qo‘shish amalining o‘rin almashtirish xossasini 
o‘rgatishda:
2. Analogik ravishda ko‘paytirish jadvali o‘rganiladi: 
6+6+64^ = 24, 6 - 4 = 24, 4 - 6 = 24, 24 : 6 = 4, 24 : 4 = 6,
4+5 
m
5+4 —
va
6 - 4 ^
4 - 6 =
27

---

3. O ic h o v b irlik lam i o ‘rganishda: 
d etsim etr
santim etr
detsimetr
sentner
santimetr
metr
tonna
metr
sum
sentner
о
о
a
a
i
<
sanuiucir
tiyin
kilogram m
5. Tenglamani yechishda (2usul)
I. 0 ‘miga qo'yish usuli ya’ni mas alan, 2 • x = 6 b oisa, x = 1, x =
2, X =
3, . . 2 • 3= 
6 ,
Demak, x=3 boiadi.
П. Arifmetik amaining nom aium komponentini topish uchun mos 
qoidalami qo‘llash:
a) noma’lum 
qo'shiluvchini 
topish uchun,
^
ко ‘ paytuvchini
vigindidan ma’lum qo^hiluvchini ayirish kerak. 
ko‘paytmani ma’lum ko‘paytuvchiga b oiish kerak.
ya’ni, masalan 5 + x = 8 b o isa, x = 8 - 5, x=5 boiadi. 
yoki 6 • x = 24 bo‘lsa, x = 24 : 6 = 4, x=4 boiadi.
b)nom a’lum 
topish uchun,
ko‘pavtmani m aium ko‘pavtuvchiga 
b oiish kerak. 
boiinuvchini boiinm aga boiish kerak.
ya’ni, masalan, x • 3 =* 15 boisa, x = 15 :3 , x=3 boiadi, 
yoki 6 : x = 2 b o isa, x = 6 : 2, x=3 boiadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida kadrlar tayyorlash Milliy 
dasturidagi maqsad va vazifalarga muvofiq islohotlar amalga 
oshirilmoqda. Ana shulardan biri yangi pedagogik jarayonlami va jahon 
pedagogika fanidagi yangi yo‘nalishlami o ‘zlashtirishdan iborat.
Pedagogik texnologiya pedagogikaning evolyustion taraqqiyo- 
tining natijasi sifatida, psixologiya, kombinatorika, mantiq va boshqa 
qator fikrlar yutuqlariga tayanadi.
28

---

ega.
Masalan: «asosiy miqdorlami o‘rganish metodikasi» mavzusida 
har qanday (uzunlik, yuza, vaqt, massa, hajm) miqdorlami o‘rganishning 
umumiy metodik sxemasi tavsiya etilgan.
Bu metodik sxemani qo‘llash o‘quvchilarga ushbu miqdorlardan 
xohlaganini o‘rganish metodikasini ishlab chiqish imkonini beradi.
Miqdorlami o‘rganishning metodik sxemasi:
1. Bolalaming mazkur miqdor haqidagi tasawurini aniqlash. 
(bolalamingtajribasiga murojaat qilish)
2. 0 ‘xshash miqdorlami solishtirish (ko‘z bilan, ushlab ko'rish, 
ustma-ust tushirish, har xil o‘Ichamlardan foydalanish yo‘llari bilan)
3. Mazkur miqdoming o'icham birligi va o‘lchov asboblari bilan 
tanishish.
4. O'ichash malakasi va ko‘nikmalarini shakllantirish.
5. Bir xil o‘lchamlarda ifodalangan o‘xshash miqdorlami qo‘shish 
va ayirish (masalalar yechish bilan ham).
6. Nomerlashni 
doiraviy 
o‘rganish bilan bog‘Iiq holda 
miqdorlaming yangi birliklari bilan tanishuv, bir xil miqdorlami boshqa 
miqdorlarga aylantirish va aksincha.
7. Ikki nomli birliklar bilan ifodalangan miqdorlami qo'shish va 
ayirish.
8. Miqdorlami songa ko‘paytirish va bo‘lish.
«Metodik sxemani» qo‘llash darsni muammoli metod usuli bilan, 
jumladan, suhbat ko‘rinishda olib borish imkonini beradi, shuningdek, 
miqdorlaming alohida turlarini mustaqil o‘rganish imkonini yaratadi. Bu 
metodda o‘rganish asosida individual o'qitish tizimi yotadi.
Uning asosiy belgilari:
1. Mashg'ulot materiali mazmunini to ia o‘zlashtirish, shu 
jumladan, keyingi bo‘limga o'tishning zaruriy sharti sifatida, oldin 
o'tilgan bo‘limni ham o‘zlashtirishga yo‘naltirish.
2. 0 ‘quvchilaming o‘z ustida individual ish bajarishi.
3. Dars jarayonida mavzuni asoslash va o‘quvchilami umumiy 
yo‘naltirish maqsadida foydalanish.
4. 0 ‘quv ma’lumotlarini ifodalash uchun bosma o‘quv qoilah- 
malardan foydalanish.
5. Testlar, nazorat ishlari ko'rinishida 
0
‘quvchilaming bilimini 
bo‘limlar bo'yicha joriy baholash.
Hozirgi vaqtda pedagogik jarayonlam i tatbiq qilish yo‘nalishlarga
29

---

Shunday qilib, agar birinchi mashg‘ulot yuqorida keltiril^un n*|n 
asosida olib borilsa, u holatda keyingi mashg‘ulot didaktik «ai i 
hi
11 у 
o‘yin» ko‘rinishida o ‘tkaziladi.
U nda m az k u r m eto d ik s x e m a b o ‘yicha o ‘q uvchilar uy VJi/iI
iim
I
ii
I 
o lad ilar v a k ey in g i m as h g ‘u lo tg a e n d i boshqa m iq d o rlam i 
(massa, vn*|i 
h ajm ) o ‘rg an ish u chun tay y o rlan ad ilar.
Mazkur, metodik sxemani barcha miqdorlami ocrganishda qo'I limit 
didaktik birliklami yiriklashtirishni boshlang‘ich sinf maternaliк
iin
Iitl 
o‘qitishda qoilanishga, axborot texnologiyalaridan foydalanishga mliol 
tariqasida qabul qilsa bo‘ladi.
2.3. Boshlang‘ich sinf m atem atika darslarida yaratilgan elektron 
ishlanm adan foydalanish (3-sinf misolida)
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004 yil 21 maydftgl 
«2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummlllly 
dasturi to‘g‘risida»gi 3431-PF Farmonida ham Dastumi amalffe 
oshirishning asosiy yo‘nalishlari belgilangan boiib, unda «maktablaritl 
zamonaviy darsliklar va laboratoriya uskunalari, kompyuter 
texnikiiNl, 
darsliklar va o‘quv-metodik material lari bilan ta’minlash>>ga al oh I tin 
e ’tibor qaratiladi. Umumiy o ‘rta ta’lim maktablarida zamonaviy dais 11 к 
sifatida elektron darsliklar nazarda tutiladi. Multimedia tizinihlii 
yaratilgan bunday darsliklar o‘quvchilarda fanga bo‘lgan qiziqinlnil 
oshiradi.
0 ‘quvchilar maktabga bormaslaridanoq matematik tushunchalorg« 
duch keladilar, lekin ulaming nomlanishi, ma’nosi, xossalarinl 
bilmaydilar. Bu tushunchalami o‘quvchilarga boshlang‘ich sinilanlun 
shakllantirib borish va to‘g‘ri yetkaza olish muhim ahamiyat kasb etadl, 
Bu jarayonda o‘quvchilarga darslarda ko‘rgazmalilikni ta’minlash zarur 
bo‘ladi.
Zamonaviy kompyuterlaming qishloq maktablarigacha yetib 
borishi, ulardan ijobiy maqsadlarda foydalanish, dars jarayonlaridu 
qoilash lozim bo‘lmoqda. Shu jumladan, matematika darslarida hntn 
foydalanish maqsadga muvofiq bo‘lardi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinflardn 
ko‘rgazmalilikni ta’minlash maqsadida axborot texnologiyalaridan 
foydalanish yaxshi samara beradi. Biz quyida boshlang‘ich sinflar (3- 
sinf) matematika darslarida mavzulami o‘qitilishini elektron ishlanmn 
orqali 
o‘quvchilarga 
tushuntirishga, 
axborot 
texnologiyalaridan 
foydalanishga to‘xtalamiz.
30

---

К Miiipytitridii gipermatrUi sahifalami HTML dasturlash tilida 
HUlll'illi, innvjud grafik dasturlardan «Photoshop», «MacromediaFlash», 
'Hi' 
Animation»! 
«Microsoft Power Point» kabi dasturlar yordamida 
» '"i tUHHunchalarnl animatsion ko‘rinishda tasvirlash mumkin. Barchasi 
мнцмишп bolda elektron darsliklar yaratish imkonini beradi, biz esa 
i !• Mmn lihlanma bilan tanishib chiqamiz.
Quylda 3-sinf matematika darsligi (Matematika: Umumiy ta’lim 
itiiiHiiblurlning 3- sinfi uchun darslik. / N.U. Bikbayeva, E. 
Yrtiigithityovn. - Qayta ishlarxgan 7- nashri. - T.: « 0 ‘qituvchi» NMIU, 
'•Hill, 
208 b.) asosida Y uzlik lar b o ‘limining mavzularini yaratilgan 
» It Hitin ishlanmadan foydalariib o‘qitish ketma-ketligi keitirilgan.
Elektron ishlanmadan foydalanish uchun dastlab, dastur (elektron 
lnlilnnniii)ning fayli (K IR IS H .htm )ni ishga tushiramiz. Ekranda
• |iiVlilH|>I ko‘rin¡sh namoyon b o ia d i.
Mnndu olcklron ishlanmaning bosh sahifasi («Matematika. 3- sinf 
in li im elektron ishlanma» matni) mavjud boiib, undan KIRISH 
inpiiiinsini bosish orqali elektron ishlanmaning asosiy sahifasiga o‘tiladi. 
Amniiy lahifa ochilgach, uning yuqori qismida darslikning animatsion 
iii'ivlrl («Matematika. 3- s in f uchun elektron ishlanma» matni hara-
I >
ill .mil» turadi), chap qismida (menyu) mavzulaming ketma-ketlik 
iinun
I(I
ii
|<;
í
ro'yxati va test tugmasi, o'rtada esa har bir mavzu bayonini 
nk* tMllruvchl asosiy oyna mavjud boiadi.
31

---

har bir yangi dars materiali uchun uyda bajariladigan mashqlar 
ekanligini bildiradi. 0 ‘quvchilar shu belgi orqali uyga vazifani (uy 
ishini) yozib oladilar va uyda bajarib keladilar;
W
yozuv to ‘g ‘ri bo‘lishi uchun qo‘yilishi kerak bo‘lgan belgilar. 
O 'quvchilar berilgan misollarning to‘g‘ri bo‘lishi uchun shu belgilardan 
birini yulduzcha o ‘m iga qo‘yishlari kerak;
mavzuga oid bir dars materialini yakunlanganligini 
bildiruvchi belgi, ya’ni keyingi dars materialidan ajratib turuvchi belgi;
bulardan tashqari doiraviy misollar, nazariy material, mantiqiy 
topshiriqlarni bildiruvchi belgilar ham keltirilgan.
Ushbu rasmda jadvaldan tashqari ko‘paytirish va bo‘lish mavzusini 
o‘tishda ikkinchi dars materialining boshlanganligini bildiruvchi belgi 
va shu dars materialining mashqlar to ‘plamini bildiruvchi belgilar 
keltirilgan. Bu belgilar harakatlanib turadi, o ‘quvchilarga u rg 'u beradi,
«1
2 marta qisqa. uchinchisi Ikkiochiädan 5 am uzua bo'lsia

---

misollar yechish lozimligini bildiradi. Berilgan misollaming ba’zilari 
ko‘k rangda va ba’zilari qizil rangda, bular yuqorida aytganimizdek, 
og‘zaki va yozma bajarilishi kerak bo‘lgan misollami bildiradi.
Quyidagi ras inda esa misollar yechilgach, dars yakunida uyda 
bajariladigan misollar qaysilar ekanligi ko‘rsatilgan. Shu ketma-ketlik 
bo‘yicha dars materiali elektron ishlanma orqali o‘qitiladi.