va ulardan turli vaziyatlarda to ‘g‘ri foydalanishni bilishi kerak; bular —
barcha bolalarga qaratilgan savol va aniq bir bolaga berilgan shaxsiy
savol. Gap shundaki, bu yoshdan bolalar uzoq vaqt davomida barcha
bolalarga qaratilgan savolni o ‘zlariga tegishli deb bilmaydilar. U lar
faqatgina shaxsiy murojaatlargagina javob qaytaradilar.
Shuning uchun,
barcha bolalarga savol ko‘rinishidagi murojaatdan foydalanishga uni
konkret bola nomini aytgan holda darhol aniqlashtirish kerak.
Bolalar nutqiy muloqotining rivojlanishi uchun quyidagi savollar
guruhi nisbatan oson va dolzarb: Bu kim? Bu nima? Qanday predmet?
Predmet nim a qilmoqda?
Savollarning birinchi guruhi predm etlarning nomi va ularning
qismlariga doir. Savollar bolalar predmetni kuzatishlari davomida beriladi.
Ta’rif qisqa va keng blishi mumkin. Masalan, qisqagina: «Bu nima?»
— «Chana» — «Qo‘lqop»; «Bu Kim?» — «Mushuk» — «Kuchuk» — «Xola»
yoki keng: «Bizga Sardor nimani ko‘rsatayapti?» — «Nodiraning qo‘lida
nima bor?» — «Ushbu rasmda nima tasvirlangan?».
Bir predmetni ko‘zdan kechirishda savollami quyidagi ketma-ketlikda
berish mumkin: «Bu nima?» — «Archa» — «Bu archaning nimasi?» —
«Tanasi» — «Bu nima?» — «Shoxlari» — «Archaning shoxlarida nim a
bor?» — «Ignalari».
0 ‘zlarining javoblarida bolalar jonli va jonsiz predm etlarning
nomlaridan foydalanadilar. Savollar turli kelishiklarda ko‘igazmali tayanch
va u foydalaniladigan vaziyatning o‘ziga xosligidan kelib chiqqan holda
beriladi. Masalan, defektolog bolalarga archa g‘o ‘dasini ko‘rsatadi.
Bolalar
predmet nomini takrorlaydilar, so‘ng defektolog bolalarga qo‘llarini
orqalariga berkitishni taklif etadi. Ularning orqalaridan o ‘ta r ekan,
bolalaming birining qoiiga g‘o ‘dani tutadi. So‘ng bolalar oldiga turib
ulardan qo‘llarini ko‘rsatishni sraydi (murojaat faqatgina individual):
«Sardor, senda g‘o ‘dda bormi?» «Yo‘q» — deydi bola taiim ning boshida,
chunki nisbatan keng nutq uning uchun murakkab. Kechroq u javob
beradi: «G‘o ‘dda yo‘q». Yanada kechroq: «Menda g‘o ‘dda yo‘q».
Savollaming ikkinchi guruhi predmetlaming nomi va sifatlaming
nomlanishiga tegishli. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar ta iim i
jarayonida savollar konkret boiishi va belgini aniq ifodalash kerak.
Ushbu savollar predmet shakli, uning bo‘yog‘i, tayyorlangan materiali,
hajmi, ta ’miga doir b o ia d i. Savollar: qanday, qanaqa so ‘zlaridan
boshlanadi. Masalan: «Olma qanday shaklda?» — «Sariq (qizil, yashil)»
— ko‘rgazmali tayanchga bogiiq ravishda. T aiim ning boshida «Qanday
olma?» deb so‘rash rnumkin emas. U shbu
umumiy savol bolalarga
kerakli javobni topish imkonini bermaydi.
Alohida e ’tibomi predmetning fazoviy hajmini ifodalovchi belgilaiga
qaratish lozim (o ‘ng va chap, baland va past). Predmetning hajmiga
doir savollarni kichik yoshdagi bolalarga aniq ifodalash kerak. U ndan
tashqari savolni hajm jihatidan sezilarli farqlanadigan ikkita predm et
mavjud b o ‘lgandagina berish mumkin. Bunda so‘zlarning m antiqiy
m a’nosi bolalar tom onidan to ‘g‘ri o ‘zlashtiriladi. Agarda biigina predmet
namoyish etilsa, hajmga doir savolni berish tavsiya etilmaydi.
Natijada endilikda ikki emas, uchta predm et solishtiriladi (so‘ng
undan ham ko‘proq) keyinchalik o‘rtaga so‘zi ko‘proq va kamroq so‘zlari
bilan almashtiriladi.
Qanday so‘zidan boshlanuvchi savolni
berishdan aw al bolalam ing
shakl, rang, hajm so‘zlarining m a’nosini to ‘g ‘ri tushunishlariga am in
bo ‘lish kerak. Agarda bolalar so‘zlami yetarlicha aniq tushunmasalar,
ular noto‘g ‘ri javoblarni qaytaradilar.
Yuqorida ta ’kidlanganidek, ta ’limning boshida «Qanday koptok?»,
«Qanday shar?» deb so‘rash tavsiya etilmaydi. Biroq, ta ’limning birinchi
yilining so‘ngida bolalar predmetlaming xususiyatlarini aniqlashtiruvchi
yuqorida sanab o ‘tilgan barcha so‘z — ta ’riflami egallaydilar, ulam ing
m a’nosini yaxshi bilib oladilar. Shuning uchun yilning so‘ngida qanday
s o ‘zidan boshlanuvchi savollarni b erish im koni mavjud b o ‘ladi.
Savollaming uchinchi guruhi predm etning harakatlari yoki holatiga
doir b o ‘ladi. Savollar bola yoki kattalar (yoki kattalar bola bilan
hamkorlikda) biron-bir harakatni bajarayotganlarida yoki uni endilikda
tamomlaganlarida beriladi.
M azkur savollami qo‘llashdagi b a’zi qiyinchiliklar ular ko‘proq
mantiqan harakatga nisbatan va harakat amalga oshiriladigan predmetga
taalluqli b o ‘lishi bilan belgilanadi.
0 ‘z -o ‘ziga xizmat ko‘rsatish jarayonida
mazkur savollami berish
maqsadga muvofiq: «Biz yuvinish xonasida nim a qilamiz?» — o ‘yin
davomida: «Biz qo‘g ‘irchoq bilan nim a qilamiz?»
Predmetning harakati yoki holatiga doir savollami, shuningdek, b a’zi
rasmda tasvirlaiga nisbatan berish mumkin: «Qizcha nim a qilayapti?»
— «Chizayapti», «Buvi nima qilayapti?» — « 0 ‘qiyapti».
Odatda, mashg‘ulotlarda birinchi guruh savollari (Bu kim? Bu nima?),
so‘ng ikkinchi (qanday predmet?) va kam holatlarda uchinchi guruh
(nim a qilayapti?) savollari jaranglaydi.
Savollami boshqa usullar: defektolog hikoyasi, topshiriqlar, bolalar
harakatlarini sharhlash, predmetni ko‘zdan
kechirish bilan birgalikda
qo‘llash mumkin.
Qo‘g‘irchoq orqali muloqot (o‘yinchoq) mazkur usulning qo‘llanilishi
idrokli rivojlanishiga va bolalar nutqining faollashuviga misol bo‘ladi.
0 ‘yinchoq orqali muloqot nutqiy kommunikatsiyaning rivojlanishi uchun
muhim bo‘lgan tinch vaziyatni yaratadi, shuningdek, predmet bilan
tanishishga katta qiziqish uyg‘otadi, nutqiy vositalami boyitadi, bolalarda
mustaqil tashabbusli nutqning hosil bo‘lishini tezlashtiradi.
M azkur usulni qo‘llash davomida bolalar nutqni idrok etishni
o ‘rganadilar, so‘ng savollarga birgina so‘z, so‘z birikmasi va nihoyat
gap bilan javob beradilar.
Boshqa usullar singari, o‘yinchoq orqali bolalar bilan muloqot etish
usulini
turli-tuman mashg‘ulotlarda va ulardan tashqarida ham qo‘llash mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: