Mamasoli jumaboyev

MAQOLLAR
Bolalar xalq og‘zaki ijodida m aqollar yetakchi o ‘rinda 
turadi. Xalq yaratgan g‘oyat ixcham , chuqur va tugal m a ’noli 
gaplar m aqol deb yuritiladi. M aqol xalqning, b ir nech a 
av lo d larn in g a q l-u farosati h am d a tu rm u sh tajrib asin in g
yak uni, u la r d o n ish m a n d lig in in g m ah su lid ir. M aq o llard a 
h ay otn in g a c h c h iq -c h u c h u g in i tatib k o ‘rgan, turm ushdagi 
hodisalarga aql ko‘zi bilan qaraydigan, sof vijdonli, oliyjanob, 
m ehnatkash kishining biror voqea-hodisadan, biror kishidan 
yoki biror ishdan chiqargan xulosasi bayon qilinadi. Bu xulosa 
biror kishi uchun (ko‘proq bolalar uchun) yo‘l ko‘rsatuvchi 
b o iib xizm at qilishi m um kin. M aqollar xalqning aql-idroki,
16

---

ijtim oiy-tarixiy tajribasi, kurashi ham da m ehnatining badiiy 
ifodasi sifatida yaratilib kelinmoqda.
M aqollar chuqur m a’noni ifoda eta bilishi, ixcham , pishiq 
va puxtaligi bilan xalq og‘zaki ijodining boshqa turlaridan farq 
qiladi. U larda m ehnatkash xalqning orzu -um idlari, o ‘zaro 
m unosabatlari, vatanparvarlik, insonparvarlik hislatlari, o ‘y- 
fikrlari o ‘ziga xos shaklda aks etgan b o ‘ladi. Shu sababdan ular 
bolalarni to ‘g‘ri, m antiqiy fikrlashga, m aqsadni qisqa, ixcham 
va lo ‘nda bayon etishga o ‘rgatadi, ularning badiiy didini 
oshiradi, tarixiy hodisalarning m ohiyatini yaxshiroq, ch u - 
q u rro q payqab olishga yordam beradi. B undan tashqari, 
m aqollar ona tilining eng nozik badiiy xususiyatlarini bilishga 
va so‘z boyligini oshirishga ko‘m aklashuvichi vosita sifatida 
xizmat qiladi. K uzatishlarim izdan shunday xulosaga keldikki, 
deyarli barcha m aqollarda, birinchi navbatda bola tarbiyasi, 
odob yotar ekan. E 'tib o r bering:
„A w al salom, keyin kalom “ , „A w al o ‘yla, keyin so‘yla“ , 
„Bola aziz, odobi undan aziz“ , „Inson odobi bilan, osmon 
oft obi bilan“ , „Odob bozorda sotilmas11, „O dobning boshi til“ , 
„O tan g bolasi b o ‘lm a, odam bolasi b o T ‘, „Yaxshi xulq 
kishining husni“ , „Ustozingga tik qarasang, to ‘zasan, hurm at 
qilsang, asta-sekin o ‘zasan‘\ „T o‘g‘ri o ‘zar, egri to ‘zar“ .
Bunday iboratom uz m aqollar ro ‘yxatini yana c h o ‘zish 
m um kin.
Bola to ‘g‘riso‘z, odobli, aqlli b o ‘lib kamol topm og‘i lozim. 
Ana shunday bola bor ovoz bilan:
— Ong ko‘zim iz ocham iz,
T ong ko‘zim iz ocham iz.
Boqam iz keng olam ga,
Barchaga teng olamga! —
deydigan b o ‘ladi. U larning bu yo‘llarida, harakat, intilish, 
kurashlarida yuqoridagi m aqollarning o ‘rni, albatta, katta 
boladi.
Bola kam olotida, birinchi navbatda, salom -alik turadi. 
S alo m -alik n i o ‘rgangan, uni kan da qilm aydigan h ar bir 
b o lan in g ishi y u rish ad i, o m ad i ch o p av erad i. A xir xalq, 
„Yaxshi gap bilan ilon inidan ch iq ad i“ , degan hikm atni 
bekorga aytmagan. H ar qanday holatda ham salom og‘irni 
yengil qiladi, oldindagi to ‘siq va g‘oyalarni zabt etishda 
m adadkor b o ‘ladi.
2 — 
B o l a l a r a d a b i y o t i
17
лО/У/Ь
Alisher Havel у 
2 0 ^ 2 ^
nomidagi 
A ^ f f f r O - z bckiston Mk

---

Ko‘plab ertaklarim izda uchraydigan odam zod du shm an- 
lari — devlar, jinlar, yalm og'iz kam pirlar, ajdarlar huzuriga 
odam zod borganda, ularga salom berganida „ G a r salom ing 
b o lm ag an d a ikki yamlab bir yutardim “ , degan gapni qiladilar. 
Y uqorida eslab o ‘tganim izdek, salom -alikni dillariga jo qilib 
olgan bolalar hech qachon kam bo‘lmaydilar.
Inson ham isha biror qarorga kelishi, fikr bildirishi, gapi- 
rishi u ch u n dilidagi so ‘zining n ech o g ‘lik to ‘g ‘r i- n o to ‘g ‘ri 
ekanligining m ag‘zini chaqib, so‘ngra aytishi lozim. Aksincha, 
o ‘y la m a y -n e tm a y , o g ‘ziga kelgan gapni ay tsa, d o ‘stlari, 
m uallim lari, odam lar o ‘rtasida izza bo‘lib qolishi hech gap 
emas:
(Y ylam asdan so ‘zlash qanday?
M enim cha, bu m um kin em as.
O dam o ‘ylab so‘zlaydi,
0 ‘ylam asang so ‘z unmas.
O bylam asdan so ‘zlagan so ‘z 
O dam ni qilar xafa.
Yo‘q, bugina em as, quruq valdirayveradigan bola „Q uruq 
so‘z quloqqa yoqm as“ deganlaridek, o ‘z in i-o ‘zi hijolat qiladi, 
el o ‘rtasida uyatga qoladi:
So'zi
lop-lop, havoyi,
So‘zining yo‘q m ag‘iz-m oyi.
Shunday bola so'zin el 
Degan puchak, quruq yel.
Yoqm as degan quloqqa,
Bormas degan uzoqqa.
M ehnatkash xalq to ‘g‘ri so‘zlaydiganlarni, o lrnida gapira- 
diganlarni bog‘bonga va u parvarish qiladigan daraxtga ham
qiyoslaydi:
Egri shoxni bog'bon ham
Kesib tashlar ko‘rgan dam .
Shu sabab to ‘g‘ri o ‘zar,
Egri esa ozar, to ‘zar.
Bunday g‘oya bir qator ertaklarda, rivoyatlarda ham ilgari 
surilgan. Luqm oni H akim bilan bogMiq „Sukunatning xosiyati“ 
rivoyati necha asrlardan beri kenja avlod tarbiyasida m uhim
o ‘rin egallab keladi:
18

---

„ Luqm oni Hakim kunlardan bir kuni hazrati Dovudning 
oldiga boribdi. Dovud odatdagidek, sovut, zirhli kiyim lar 
tayyorlash, y a’ni tem ir-tersaklar orasida ishlab o btirgan ekan.
L u qm o ni H akim du nyoga kelg an idan bu yo n b u n d ay
ustaxonaga kirm agan, bun day kiyim larning tayyorlanishini 
ko‘rm agan ekan. Shu bois bunday zirhli kiyim lar qanday 
ekanligini, uni kim lar kiyishini so‘ram oqchi b o ‘libdi. A m m o 
ustozi „A w al o ‘yla, keyin so‘yla“ , „Sabr qil — sabrning tagi 
o ltin “ , deb o ‘rgatgan ekan. Shunga am al qilib, sabr qilibdi. 
K iyim ning tayyor b o ‘lishini kutib turibdi. H azrati Dovud 
kiyimni tayyorlab, kiyib olibdi-da, shodlanib Luqm oni H a- 
kimga shunday debdi:
— L uqm oni H akim , m ana ko‘rdingizm i, m en sovuq 
tem irdan qanday issiq kiyim tayyorladim. Buni kiyib, bem alol 
jangga kirib, bosqinchi dushm anning dodini berish m um kin.
Bu gapni eshitgan Luqm oni Hakim: „Sukut qanday buyuk 
aqllilikdir. U stozim ning aytganini qilib, sukut saqladim -da, 
q o ‘pol xatodan saqlandim “ , debdi ichida.
H ar bir bola ilmli, uquvli, kasb-hunarli bo‘lib kamol 
topishi lozim. Agar inson bunday xususiyatlarga ega b o is a , 
birinchi navbatda o ‘zi hayotda qiynalmay, o ‘zgalarga muhtoj 
b o ‘lm ay u m r kechiradi. Ikkinchidan, bunday insonlar ham 
o ‘z oilasini qiynalmay boqadi, ham ona-Vataniga ko‘mak beradi. 
Xalq bejiz bu haqda quyidagi m aqollarni to ‘qimagan:
Bilim — kuchda,
Kuch — bilim da.
G o 'zallik — ilm -u m a ’rifatda.
Davlat tugar, bilim tugamas.
Ilm — aql bulog‘i,
Aql — yashash chirog‘i.
llm lining so‘zi — o ‘q,
Ilm sizning so ‘zi yo‘q.
O ltin olm a, bilim ol,
Bilim olsang, bilib ol.
H unar oshatar, m ehnat yashnatar.
H unari hom ing oltin bilagi bor.
X alqim iz m ardlarni yoqtiradi. Shu bois u ming yillar 
jarayonida m illion m arta qayta-qayta sinovdan o ‘tkazib, bu
19

---

haqda ta ’sirli, foydali, h ar bir inson am al qilsa, ibrat olib 
yashasa, aslo dard qolmasligi m um kinligi to ‘g ‘risida yuzlab 
m aqollar to ‘qigan.
M ehnatkash xalq ham isha yaxshilikka intilgan, kurashgan. 
0 ‘zidan yaxshi nom qoldirish uchun tinim siz izlangan, chora 
topgan, maqsadiga erishgan. M ana bu maqolga e ’tib or bering:
Yigit borki, yetti pushtigacha nom i qolar,
Yigit borki, kunda nom i y o ‘qolar.
Bu maqolga am al qilib, xayrli ishlam i qilgan, yaxshi, 
ibratli oila qurgan, ona-V atan uchun kurashgan, kerak b o is a , 
jangga kirib m ardlik, dovyuraklik ko‘rsatgan odam ning nom i 
el og‘zida doston b o ‘ladi, tildan tilga, avloddan avlodga, 
bobodan bobokalonga m eros b o iib o ia d i. Aks holda dong 
ta ra tis h , o d a m la rn in g o lq ish -ra h m a tig a m u y assar b o ii s h
o ‘rniga, yom onotliq b o iib , el-yurt nafratiga uchrab badnom
b o iadi:
„Vatani borning — baxti bo r“ , „T u g ilg an ye ring — vata- 
ning“ , ,,Ot aylanib q o zig in i to p a r“ , „Vatansiz inson — kuysiz 
bulbul“ , „ K o in in g otini b alig i chiqarar“ , „Baliq suv bilan 
tirik, odam — el bilan “ , „Bulbulga bog‘ yaxshi, kaklikka to g‘“ , 
„ H a r ko‘katning o ‘z suygan tu p ro g i b o r“ , „H ar toycha o ‘zi 
suv ichgan b u lo g in i m aqtar“ , „ H a r gulning o ‘z isi bor, har 
elning o ‘z tusi b o r“ , „Q ush ham ketsa keladi, o ‘z elini sevadi“ 
va hokazo.
E ’tibor bergan b o isan g iz yuqorida „T u g ilg an ye ring — 
vataning“ , degan m aqolni tilga olib o id ik . D em ak, insonning 
tu g ilib o ‘sgan joyi, ya’ni kindik qoni to ‘kilgan m askan uning 
vatani ekan. Shuning uchun bu m uqaddas diyorni sevish, 
e ’zozlash, qadriga yetish, uning tinchligi, osoyishtaligi, g o ‘zal- 
ligi, obodligi uchun kurashish lozim.
Insonning o ‘zi, uyi — oilasi, ona-V atani tinch b o is a , 
bu bitm as-tuganm as shodlik, baxt. M ana shu baxt uchun 
kurashish g‘oyasini kichkintoy qalbiga singdirib borish foyda­
dan xoli b o im ay d i. Shu nuqtayi nazardan qaraganda quyidagi 
maqol m uhim tarbiyaviy aham iyat kasb etadi:
O na yurting om on b o isa ,
Rangi ro ‘ying som on b o im a s.
Tirik jo n borki ovqat yeydi. Ovqat iste’mol qilmaydigan 
jo nzotnin g o ‘zi yo‘q. Insonlarning oziqasi yer bilan. Yerga
20

---

ishlov berish, m ehnat qilish orqali g‘alla, sabzavot, ziravor 
ekinlari yetishtiriladi. Buning uchun hosili yigrishtirilib olingan 
ye m i dam olsin, o ‘ziga ko‘p kuch to'plasin, keyingi yilda 
m o ‘l-k o ‘l hosil bersin, degan niyat bilan kuzda haydab-chopib 
q o ‘yiladi. Shu ish b o ‘lmasa, yaxshi natijaga erishish mum kin 
emas. Buni bolalar kichikliklaridan bilib olm oqliklari lozimligi 
„Yer haydasang, kuz hayda, kuz haydam asang, yuz hayda“ 
maqolida ilgari surilm oqda.
H ayotda kuzatgan bo 'lsang iz b archa jo n z o tlarn in g o ‘z 
uyi, ini, uyasi b o la d i. H atto ch u m o lilar, arilar ham o ‘z 
uyasiga ta lp in a d i, to p g a n -tu tg a n la rin i uy lariga ta sh iy d i. 
Q u sh larn i-k u q o ‘yavering. Bir rivoyatda qadim p o d sh o h - 
lard an biri bulbulning ovoziga xushto r ekan. Y on-atrofdagi 
m askanlardan birorta ham bulbul top a olm abdi. N ihoyat o ‘zga 
y u rtd an b ir bulbulni tu ttirib kelib, qafasga soldiribdi. Bulbul 
ozo d , erkin qush b o ‘lganligi u ch u n , o ‘z uyidan, avlod- 
ajd o d id an ju d o b o ‘lganligi u ch u n unga sh o h n in g berilib 
parvarish qilishi-yu m uh abbati yoqm as ekan. U o ‘z elini, 
qav m -q arin d o sh in i sog‘inganidan yuragi dardga, qonga to ‘la 
ekan. Jo n iv o r qalbidagi d ard -alam larin i q o ‘shiq qilib aytar 
ekan. P odshoh esa, bulbulning d ard li q o ‘shig‘ini tinglab 
ro h at q ilar ekan.
O radan yillar o ‘tib, bulbul qafasdan asta boshini, so‘ngra 
tanasini chiqarib olibdi-da, o ‘z eli — to ‘dasi to m o n parvoz 
qilibdi. YoMda unga sham ol duch kelib:
— Bulbuljon, qayoqqa ketyapsan? — deb savol beribdi.
Bulbul unga:
— 0 ‘z uyimga, qavm imga ketyapm an, — deb javob qayta- 
ribdi.
— 0 ‘z eling, u yerdagi uylar, dov-daraxtlar, maysazorlarga 
o ‘t ketdi, kuyib vayrona b o id i. YoNingni boshqa tom onga 
0
‘zgartir, — debdi shamol.
— Yo‘q, shamol! Dem ak, sen hali yurt, vatan, kindik 
q oning to ‘kilgan joy har kim uchun ju d a m uqaddas va 
m o ‘tabar ekanligini bilmas ekansan. M en tu g ilib o ‘sgan go‘sha 
b o ‘stonm i, vayronam i, u m ening joyim , Vatanim. M en o ‘sha 
vayronani, kultepani deyman! — deb o ‘z y o iid a davom etgan 
ekan.
H ayotda insonning tanasi sog‘ b o is a , ju da ko‘p yutuqlarni 
q o ig a kiritadi. Xalq xuddi shu fikrni ilgari surib: „S ogiiging
21

---

— boyliging“ , „SogMikda xo‘rlik yo‘q “ , ,,Sog‘ aql — bol aql“ , 
„ Boylikning boshi — sogllik“ , „Bola sogMigi — o n a sog‘ligi“ , 
„Е1 sogligi — vatan boyligi“ , „Tansihatlik — tu m an boylik“ 
kabi maqollarni yaratgan.
O na-V atanni bor qiladigan, elni boy-u badavlat qiladigan 
ham odam . U sogNom, esli-hushli boMsa, o ‘qim ishli, m eh n at­
kash elsevar b o ‘lsa, bu Vatan boyligi hisoblanadi. Chunki 
bunday odam hayotda o ‘z o ‘m ini topib yashaydi. Agar o ‘quv- 
chi b o is a , xushxulq b o la d i, m aktabda a ’loga o ‘qiydi, yurish- 
turishda tengdoshlariga o ‘m ak, ibrat nam unasini ko‘rsatadi, 
kichiklarga m ehribonchilik qiladi, kattalarning yum ushlarini 
ado etadi. Agar u oilali b o is a oilasiga yaxshi qaraydi. Bola- 
larining tarbiyasiga e ’tibor beradi. 0 ‘zi m ehnat qilayotgan joyida 
o ‘z ishining ustasi b o la d i. O ila, el, V atan u ch u n qay- 
g lu ra d ig a n b o l a d i .
B u nd ay k ish ila r y u q o rid a t a ’k idlab 
o lg an im izd ek , vatan boyligi hisoblanadi. Bu sifatlarga ega 
bo lm ag an lar esa na o ’ziga, na oilasiga, na ona-V ataniga foydasi 
tegmaydi. U lar xor-zorlikka m ubtalo b o la d ila r va quyidagi 
rivoyatdagi ishyoqmas, dangasa, birovdan qom iga ovqat tilab 
yeydigan tanbalga aylanib qoladilar:
0 ‘tgan zam onda bir kam bag‘al-qashshoq donishm andning 
oldiga kelib:
— O taxon, yeyishga nonim , kiyishga kiyimim yo‘q. Juda 
qiynaldim , nim a qilishimni bilm ay qoldim . Endi qayerga borib 
,,dod“ desam ekan? — debdi.
D onishm and chol:
— Sen kam bag‘alm isan? — desa, u:
— Ha, bola-chdqalarim ham , o ‘zim ham ochm an, qiynalib 
ketdik, — deb nihoyatda zorlanibdi.
D onishm and chol:
— X o‘p, b o lm a s a menga o ‘ng q o lin g n i sot, necha pul 
be ray? — desa, haligi yigit:
— Yo‘q, o ‘ng q o lim o ‘zimga kerak, sotm aym an, — debdi. 
Shunda donishm and chol:
— B olm asa o ‘ng ko‘zingni sot, — debdi. Yigit:
— Nega men o ‘ng ko‘zim ni sotar ekanm an, u menga 
doim o kerak, — debdi.
D onishm and chol shu tarzda yigitning tan a a ’zolarini 
birm a-bir ,,sotgin“ deb aytib chiqibdi. Yigit ,,yo‘q “ javobini 
qaytaravergach, donishm and chol yigitga:
22

---

— Ha, to ‘rt m uchang sog‘ boMsa, turm ushdan zorlanib 
nim a qilasan? Kishining tan-joni sogMigi — tum an boyligi- 
ku! ,,Sog‘ tanda — sog‘ aql“ deb bekorga aytishmagan. Sog‘ 
boMsang h ar qanday ishni bajarishga qurbing yetadi, qoMing- 
dan keladi, kuning o ‘tadi, — deb javob bergan ekan.
X alq m aqo llarida yaxshilik, halollik, to ‘g‘rilik ham da 
rostgo‘ylik ulugManib, yom onlik, yolg‘onchilik va qalloblik 
qoralanadi.
Yuqoridagi sharhlardan ko‘rinadiki, xalq m aqolini qoMlab, 
yetti oMchab bir kesib yashagan inson hech qachon kam 
boMmaydi.
Hozirgi paytda ham m aqol janri takom illashib, bolalarning 
ong-tushunchalarini rivojlantirishga xizmat qilm oqda.