Mamasoli jumaboyev

Q O ‘S H I Q L A R
A lladir hayotda sevimli q o ‘shiq,
O nalar kuylaydi yurakdan jo ‘shib.
Bolasin umriga um rlar tilar,
Allaga dildagi niyatin q o ‘shib.
Bu qanday sinoat, m en bilolm adim ,
T a ’rifiga so ‘zlar topa olm adim .
A llalar eshitib, o ^ ib -u lg 'ay d im ,
Dard cheksam , allani tinglab sog‘aydim!
Bu ham m aning gapi, ham m aning dil so‘zi, ham m aning 
allaga, onaga iqrornom asi, ta ’zimi. Yoshi ulug‘m i, kichikmi 
alia eshitgan, alia og‘ushida, ta ’sirida o ‘sgan, ulg‘aygan, esini 
tanigan, kamol topgan, inson boNgan.
Alla xalq og‘zaki ijodining eng oliy turi hisoblanadi. Allada 
onaning o ‘yi, xayoli, ezgu niyati, porloq kelajak uchu n 
intilishi, kurashi o ‘z ifodasini topgan b o ‘ladi. Alla millat 
tan lam ay d i, u ning m atn in i tu sh u n m a sa -d a , o han g i-k u y in i 
eshitgan h ar bir inson bosh chayqaydi, beshik kabi ohista 
tebranadi, orom oladi, o ‘zin i-o ‘zi taniydi, xayoli bolaligiga 
ketadi, hayotda yo‘l q o ‘ygan xato va kam chiliklarini tuzatib 
olishga intiladi. E ’tibor bering:
Tol beshikni tebratib,
O na aytar q o ‘shig‘in.
Q o‘shiq bilan tebratar 
D unyoning tol beshigin.
Bu beshikda ulgbayar 
N echa m ing, m illionlar.
O na m ehri ziyosi 
Yuraklarga yo‘l olar.
Bu beshikda tinglashar 
M ayin-m ayin allalar.
U chib 
0
‘tgan yel bilan 
Olam b o ‘ylab taralar.
Tol beshikni tebratib,
O na aytar q o ‘shig‘in.
Q o 'sh iq bilan tebratar 
D unyoning tol beshigin.
10

---

Alla qadimiy xalq qo‘shig‘i. Alla va beshik ham ohang yuradi. 
Bu haqda buyuk allom a Abu Ali ibn Sino „...B olaning 
mijozini kuchaytirm oq uchun unga ikki narsani q o ‘llam oq 
kerak. Biri bo lani sek in -sek in te b ra tish , ik kinch isi, uni 
uxlatish uchun odat b o iib qolgan m usiqa va allalashdir. Shu 
ikkisini qabul qilish m iqdoriga qarab bolaning tanasi bilan 
badantarbiyaga va ruhi bilan m usiqaga b o lg a n iste’dodi hosil 
qilin adi“ , deb alia va beshikning norasida kam olotida m uhim
aham iyat kasb etishini ta ’kidlab o lg a n . Buni dildan his qilgan 
o n a c h a q a lo g ln i o ‘zi suygan, e ’zozlagan har narsadan yuqori 
q o ‘yib alia aytadi:
Sen b o g lm n in g bahori,
Sen um rim ning nahori,
Sen qalbim ning ohori,
O najoni shunqori, alla-yo, alia.
O datda, onaning orzu-arm onlari bir talay b o la d i. Dilidagi 
ezgu niyatlarini allaga q o ‘shib jo ‘shib kuylaydi. Bola birinchi 
navbatda so g lo m fikrli, el-yurt o ‘g‘loni b o iib kamol topishi 
kerak. Allada shu g‘oya yaqqol ko‘zga tashlanib turadi:
O nasining erkasi,
Uxlab qolsin, alla-yo.
B o lsin inson sarasi,
O bro‘ olsin, alla-yo, alia.
Inson birdaniga yuqori m artabali, o ‘qimishli, oq-qorani 
ajrata oladigan b olm aydi. Buning uchun qunt bilan o bqish, 
o ‘rganish, ilmli b o lish kerak. Quyidagi alia ham jud a jozibali 
chiqqan:
K o‘chalarda o ‘ynab yursin,
M aktablarda o 'q ib yursin.
M ulla-yu m udarris bo'lsin,
M artabasi ulug' bo'lsin.
C haqaloq olamga kelishi bilan dastlab o ta-on an i taniydi. 
S o‘ng oila a ’zolari, jonivorlar, parranda-yu darrandalar bilan 
oshno b o la d i. Tabiat insonga xizm at qiladi. Inson uni ehtiyot 
qilishi, parvarishlashi, o 'stirish i, k o 'p ay tirish i lozim . Shu 
m a ’noda inson ruhiga o ‘z kuyi, q o ‘shig1 bilan quvonch 
baglshlaydigan qush-bulbulni ham ehtiyot qilishi zarurligi bir 
qator allalarning asosini tashkil etadi:
11

---

Bulbul sayrar yozina, alla-yo, alia, 
Q ulluq hush ovozina, alla-yo, alia. 
Bermang bulbula ozor, alla-yo, alia, 
Bulbul beozor qushdir, alla-yo, alia.
Q adim da o ch -y u p u n hayot kechirgan m ehnatkash xalq 
o ‘z farzandini kelajakda m ard-p ah lav on , b o tir b o ‘lib kam ol 
topib, yurt him oyachisiga aylanishiga um id bog‘lagan. Shu 
bois ham alia q o ‘shiqlarida farzandlarini y o ‘lbars yurakli, 
qoplon bilakli b o ‘lib voyaga yetishlari u ch u n allalar to ‘qib, 
farzandi ongiga, shuuriga quyib tarbiya qilganlar:
YoMbarslarday yuraklim , alia,
Q oplonlarday bilaklim , alia.
Y axshi-yom on kunim da, alia,
M enga ju d a keraklim , alia.
O na allasida bolasining ertasi, kelajagi porloq ekanligiga 
qattiq ishonch ifodasini ko‘ramiz. Quyidagi alia ana shulardan 
biri sifatida kitobxonda katta taassurot qoldiradi:
Alla, bolam -ey, 
Alla, erkatoy,
Ovuntirish-allani ham m a — onalar, buvilar, bobolar aytish- 
gan. Alla asta-sekin om m aviy q o ‘shiqqa aylanib, q o ‘shiqlar 
uzoq yillar davom etgan. Aytaylik, chaqaloqni birinchi bor 
beshikka solayotganda aytiladigan q o ‘shiqlar. Beshik aslida bir 
yog‘och-taxta. Paxta, par va m atolar bilan burkanganda u 
yum shoq, har qanday m urg‘akka huzurbaxsh joy b o iish i har 
bir beshik q o ‘shig1da chiroyli ifodaga ega:
G uli lolam -ey. 
Tezroq katta b o ‘l, 
M ushtoq olam -ey, 
Alla, alla-yey. 
Y orqin kelajak, 
Seni kutajak.
Toza qalbingga 
Sevinch to la ja k , 
Alla, alla-yey.
Og‘zing t o l a m oy, 
Baxting m u n aw a r, 
Sharofatga boy,
Alla, alla-yey.
Alla erkatoy, 
M ushtoq senga toy, 
Uxlasang qalbing 
O chadi chiroy,
Alla, alla-yey.
Beshigi taxta, 
Orqasi paxta. 
Egasi keldi, 
Kuchugi qoch. 
Ichida yotganni 
Bahrini och.
12

---

C h aq alo q besh ikd a m aza qilib uxlab, o ro m o lgach, 
norasidani beshikdan olayotganda aytiladigan q o ‘shiq ham
nihoyatda m uxtasar aytilgan. Alloh beshikdagi chaqaloqqa 
xotiijam likni ato etganligini, shu sababli hech qanday sharpa- 
dushm an uning uyqusini buza olm aganligini quyidagi to ‘rt- 
likdan bilib olish qiyin emas:
T aqa-tuqi gavora b o ‘lsin,
D ushm ani ovora b o ‘lsin.
Uyqusi beshikda qolsin,
D ushm ani eshikda qolsin.
X alqda chaq alo q uchu n xavfli k u n lar ham borligi alo hida 
q o ‘shiqlarda t a ’kidlanadi. T o ‘qqiz kunlik b o ‘ldim i, tam o m , 
u yashab qo lish i, en d ilik d a xav f-x atard an b u tu n lay xoli 
b o ‘lib olganligi, d o ‘st ustiga d o ‘st o rttirib shu x on ad o n n in g
haqiqiy a ’zosiga aylanib qolganligi quyidagi q o ‘shiqda to ‘la- 
to ‘kis ifoda etilgan:
T o 'qqizdan o ‘tdi bu bacha,
Endilikda oMmas bu bacha.
B og larn in g gbo ‘rasi bu bacha,
B olalar jo ‘rasi bu bacha.
Shu uyning to ‘risi bu bacha,
Sham s-u qam ar-u sitora 
H am rohi shu bacha.
Xalq hayotda hech qachon shoshilmaydi, shoshqaloqlikka 
yo‘l ham q o ‘ymaydi. H am m a narsa o ‘z o ‘rnida, o ‘z yo‘lida bir 
m e’yorda davom etishini orzu qiladi. Bu gapning tasdig‘ini o ‘sha 
yangi olamga kelgan chaqaloq, u bilan bogMiq b o ‘lgan rasm- 
rusum misolida bilib olish m um kin. M ana, bolaning tishi 
ko'rindi. Bu voqea o ta -o n a uchun ham , shu oila a ’zolari-yu 
butun qavm -qarindoshlar uchun ham katta voqea. Negaki, 
endilikda bola o ‘zi mustaqil ovqat yeydi, hayot uchun, yashash 
uchu n kurashadi:
B ahor keldi, qish chiqdi,
C haqaloqqa tish chiqdi.
K ichkintoy deb o ‘ylam ang,
Unga ham yum ish chiqdi.
Ovqatini chaynashga 
H ar kuni b ir ish chiqdi.
13

---

Bolaning o ‘tirishi ham hammaga katta quvonch bagishlaydi. 
Bu haqda xalqning to ‘qigan m ana bunday hazilom uz q o ‘shig‘i 
xonam a-xona, oilam a-oila ko‘chib yuradi:
0 ‘tirsin-o o ‘tirsin,
Boshini guldan toMdirsin.
Shuginani ko'rgan qizlar,
0 ‘zini osib o ‘ldirsin!
Xuddi shuningdek, bola tetapoya qilib birinchi bor oyoq 
chiqarganda aytiladigan q o ‘shiq ham juda jozibali:
A doq-adoq yurisin,
Tikon shunga kirmasin.
K o'zi qattiq bandalar 
K o‘zi shunga kirmasin.
Kiyim -lattaning um ri qisqa, deyishadi keksalar. Bu gap 
xalq q o ‘shiqlarida ham o ‘z ifodasini topgan. Bolaga yangi kiyim 
kiydirilayotgan paytda aytiladigan q o ‘shiqlarda xalq gapning 
lo ‘ndasini aytib q o ‘ya qolgan:
Tepa-tepa to'zdirm ay,
M ingan otim o ‘zdirmay.
Sen — b ir yillik,
M en — m ing yillik.
Yoqasi moyli b o ‘lsin,
Etagi loyli b o lsin ,
Mayli, bir yilda to ‘zsin,
0 ‘zi-chi, m ing yil kulsin!
Xalq qo'shiqlarida rasm -rusum lar rang-barang. Hammasi 
o ‘rinli, ham m asi zarur. M asalan, qizaloqning sochini ilk bor 
y u v ib -tarag an d a so ch n in g u zunligi, qalinligi, k o ‘rsa -k o ‘r- 
gudakligi, katta-kichikning havasini keltiradigan darajada ko‘r- 
kamligi obdon maqtaladi. Ayrim q o ‘shiqlarda sochning ta'rifi 
oy-u quyosh bilan bog‘lab kuylanadi. B aq uw at sochning 
uzunligi c h o ‘zsa oy va quyoshga ham yetib borishi quvnoq 
m isralarda ifodalanadi:
Oyda — quloch 
K unda — tutam .
Senga — kuyov,
M enga — palov.
Shu zaylda beshik q o ‘shiqlari kenja avlod kam olotida o ‘ziga 
xos tarbiya rolini o ‘taydi. K ichkintoylar ota-onalaridan, bobo-
14

---

m om olaridan chiroyli, ta ’sirli alia, q o ‘shiqlar tinglab, tillari 
biyron, o bktam , ziyrak b o ‘lib voyaga yetar ekanlar, endilikda 
o bzlari ham hayot yoMlarida q o ‘shiq to'q ib , q o ‘shiq qanotida 
o ‘sib-ulg‘ayishga harakat qiladilar. Bunday q o ‘shiqlam ing oliy 
nam unasi ,,C hittigul“ turkum iga kiradigan q o ‘shiqlar b o iish i 
m um kin. ,,C hittigul“ da mavzu nihoyatda rang-barang va juda 
jozibali. C hunonchi:
Oq sholiga k o 'k sholi,
Oq sholini oqlaylik,
K o‘k sholini ko'klaylik,
Yaxshi kunga saqlaylik,
H a-yu, chittigul,
H a-yu, chittigul, —
singari m isralariga nazar soladigan b o ls a k , bu q o ‘shiqda, 
asosan, g‘alla-sholi to bg‘risida gap ketadi. S holining turi, 
rangini eslatish orqali sholi hosili ju d a m o ‘l b o lg an ligin i; bu 
m o ‘l-k o 1 sholini pala-partish qilib yeb-tam om lam asdan, balki 
uni ehtiyotlab, tejam korlik bilan ishlatish darkorligi bolalar 
tilidan chiroyli tasvirlangan. Q arang, bugungi kunda tejam ­
korlik, iqtisod haqida bolalarga ko‘p gapiram iz. Yuqoridagi 
q o ‘shiqdan ay on b o lish ic h a , ota-bobolarim iz azaldan h ar bir 
narsani tejab-tergab ishlatishni o ‘z farzandlariga qattiq o ‘rgatib 
kelishgan.
Endi m ana bu misralarga razm soling:
J o ‘xorilar bo'ldi oq,
Q o‘nm a, shum qorayaloq!
A gar q o ‘nsang, urayin,
Bo‘lar oyoglng choloq.
H aq, huw !
K olrinib turibdiki, kattalarning m ehnati bilan jo ‘xori ekil- 
gan. Bugungi kunda u hosilga kirgan. Agar jo ‘xori q o ‘riq- 
lanm aydigan b o ls a , qush-qu m u rsq alar yeb, ekinni barbod 
qiladi. Bu ish kenja avlod — bolaga topshirilgan. Bolaning g‘ayrat- 
shijoati, ekinni saqlab qolish uchun urinishi, o ‘ylaymizki, 
bugungi bolalarga ham nam una b o la d i. „Agar q o ‘nsang, urayin, 
B o‘lar o y o g ln g c h o ‘loq“ deyishi qaysi bolani kattalarning 
mehnatiga ko‘maklashishga d a’vat etmaydi deysiz!
Bolalarning aytishuv — „O q terakm i, ko‘k terak“ q o ‘shiq- 
lari ham ham m a zam onlarda katta shuhrat qozonib kelgan. Bu
15

---

q o ‘shiqda, ko‘pincha, o ‘ziga xos o b ro ‘- e ’tiborga m uyassar 
b o lg a n bolalar tilga olinadi. U larning ibratom uz jihatlari 
bo lalar o ‘rtasida t a ’kidlanishi q o ‘shiqning y anada jozibali 
chiqishini ta'm inlaydi. Ayniqsa, bu aytishuv q o ‘shig‘i bugungi 
kun, bugungi bolalar to ‘g‘risida b o ‘lsa, yanada ajoyib b o ‘lishini 
quyidagi parchadan bilish m um kin:
Oq terakm i, ko‘k terak, 
K o‘m -k o ‘k, ko‘m -k o ‘k, ko‘k terak,
Bizdan sizga kim kerak? 
Bizdan sizga kim kerak?
Erkin q o ‘zichoq kerak! 
0 ‘zi a ’lo o ‘qiydi,
O la-bula kapalak, 
Tartibli ham odobli.
O rqa sochim jam alak, 
H am m ani sevar,
Oq terakm i, ko‘k terak, 
Tikishda chevar,
Bizdan sizga kim kerak? 
B archadan chaqqon,
Xayri qizaloq kerak! 
H am m aga yoqqan
O ppoq-oppoq oq kurak, 
G o ‘zal O zoda kerak!
Bu kabi aytishuv q o ‘shiqlari bolalarni m ehnatkash, odob- 
axloqli, o ‘qimishli b o iib kamol topishga d a’vat etadi. Bunday 
q o ‘shiqlar qanotida o bsgan h ar bir bola s o g lo m fikrli, elsevar 
bo lish ig a hech shubha yo‘q.
Y uqorida ko‘rib o lg a n im izd ek , alla-qo ‘shiqlar bolalarning 
estetik zavq-shavqlarini oshiradi. U larni hayot va m ehnatga 
m uhabbat, vatanparvarlik, d o ‘stlik, qah ram o nlik, insonpar- 
varlik kabi oliyjanob fazilatlar ruhida tarbiyalashga yordam
beradi.