Marketing muhiti

Monopoliya.  Monopoliya sharoitida firma orttirilgan bozorga oid 

kuchga ega bo‘ladi. Qisqa muddatli monopoliya vaziyatida kompaniya-

lar ularning bevosita raqobatchilari bo‘lmasa, yangi tovarni bozorga olib 

chiqishda o‘z o‘rniga ega bo‘ladi. Monopoliyada bozorda bittagina 

ishlab chiqaruvchi ustunlik qiladi va u xaridorlarning katta qismiga 

xizmat ko‘rsatadi. Natijada  uning tovari qisqa muddat davomida 

bevosita raqobatchilarga ega bo‘lmaydi. Bu – novatorning monopoliya-

sidir. Bunday vaziyat hayot siklining tovarning bozorga kirib kelishiga 

to‘g‘ri keladigan bosqichiga, endi vujudga kelayotgan, texnologik 

innovatsiyalar bilan tavsiflanadigan sektorlarga to‘g‘ri keladi. 

Monopoliya vaziyatida firmaning bozordagi mavqeyi juda yuqori 

bo‘ladi. Biroq unga bozorning o‘sib borayotgan potensialini va yuqori 

daromadlarini qo‘lga kiritishga intilayotgan yangi firmalar tahdid sola 

boshlaydi. Natijada monopoliyaning kutilayotgan muddati muhim 

omilga aylanadi, bu omil innovatsiyaning miqyosiga va yangi 

raqobatchilar uchun kirish to‘siqlarining yuqoriligiga bog‘liq bo‘ladi.  

Oligopoliya  – bu raqobatchilar soni kam yoki bozorda bir necha 

firmalar o‘zaro kuchli bog‘liqlikni yaratib hukmronlik qilish holatidir. 

Bunday bozorda har bir firma amal qilayotgan kuchlar bilan yaxshi 

tanish va istalgan raqobatchining qiyofasini qolgan firmalar his etadi. 

Strategik qiyofaning natijasi unga raqobatchilar ta’sir ko‘rsatishi yoki 

ko‘rsatmasligiga kuchli bog‘liq. 

Oligopoliya vaziyati eng ko‘p standartlashtirilgan va differensial-

langan mahsulotlar bozorida uchraydi. Qoidaga ko‘ra ishlab chiqarishga 

mo‘ljallangan tovarlar (xomashyo, materiallar, mashinalar, asbob-

uskunalar) standartlashtirilgan, iste’mol tovarlari esa differensiallan-

gandir. Raqobatchilar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik ularning tovarlari 

qanchalik kam differensiyalangan bo‘lsa, shunchalik kuchlidir. 

Oligopoliya vaziyati ko‘proq tovarlar bozori yetilish darajasida bo‘lga-

nida uchraydi, bunda birlamchi talab kengaytirilib bo‘lmaydigan 

hisoblanadi. 

Sof raqobat — modeli bozorda sotuvchilarning guruhi xaridor-

larning katta guruhiga qarama–qarshi turishining mavjudligi bilan 

xarakterlanadi va bu guruhlarning hech biri baholarga ta’sir etishi uchun 

yetarlicha kuchga ega emas. Tovarlar aniq belgilangan tavsifga ega. 

O‘zaro o‘rinbosar va faqatgina talab va taklif o‘rtasidagi nisbat bilan 

belgilanadigan baholarda sotiladi. Bunday bozordagi sotuvchilar hech 

qanday bozor kuchiga ega emas va ularning harakati boshqa sotuvchilar 

105 

 

harakatiga bog‘liq emas. Bunday bozorning asosiy xususiyatlari 

quyidagilardir: 

• sotuvchi va xaridorning katta miqdori; 

• differensiallanmagan, to‘la o‘zaro o‘rinbosuvchi tovarlar; 

• bozor kuchlarining to‘laligicha mavjud bo‘lmasligi.