Ma’ruza-2 Polimerlanish reaksiyalari uchun qo’llaniladigan monomerlar. Olifenlar Reja: 1

---

MA’RUZA-2 
Polimerlanish reaksiyalari uchun qo’llaniladigan monomerlar. Olifenlar 
Reja: 
1.
 
Polimerlanish reaksiyalari uchun qo’llaniladigan monomerlar xaqida 
umumiy ma’lumot 
2.
 
Etilenning olinishi, xossalari va ishlatilishi 
3.
 
Propilenning olinishi, xossalari va ishlatilishi 
4.
 
Buten-1 va Izobutilenning olinishi, xossalari va ishlatilishi 
Polimerlanuvchi monomerlarning asosiy qismi molekulasida kamida bitta 
aromatik xarakterga ega bo’lgan qo’sh bog’ tutadi. Aromatik xarakterga ega 
bo’lmagan qo’sh bog’ga birikish reaksiyasi nisbatan oson ketadi. Bundan farqli 
aromatik qo’sh bog’larga birikish ayrim xollarda va tegishli sharoit yaratilganda 
sodir bo’ladi. Uglerod atomlari juftini bog’lab turuvchi qo’shbog’ni ifodasi (I), 
zamonaviy dunyoqarashlarga asosan quydagi 4 ta oraliq (o’tish) strukturalaridan biri 
sifatida qarashimiz lozim. 
Inert xolatda molekulani (1) xolatga yaqinroq bo’lish extimoli kattaroq. 
Qolgan 3 xolat aktiv xolatlar bo’lib, kimyoviy o’tishlarda molekulaga muxim ta’siri 
tufayli xos bo’ladi. (2) va (3) oraliq xolatlar qutubli strukturalar, (4) xolat juftlangan 
elektroni bo’lib birikadi. Molekulani simmetrik bo’lgan etilen uchun faqat bitta 
strukturaga xosdir. Diolefinlar yoki o’rindosh elementlar uchun polimerlanish 
xarakteri butun molekula strukturasi bilan birga asosiy qo’sh bog’ bilan bog’langan 
uglerod atomlaridagi o’rinbosarlar tabiati bilan belgilanadi. 
Ma’lumki tabbiy gazni eng qimmatli komponentlari - metan, etan, propan, 
butanlardir. Bular esa olefinlar olishda xom-ashyo vazifasini bajaradi. Etan - etilen 
olishda, propandan - propilen olishda, butandan esa etilen va propilen olishda 

---

ishlatiladi. Shu bilan birga tabbiy gazlarni qazib chiqarish mobaynida inert gaz- 
geliy olinadi. Metandan esa sintez-gaz, metanol, aldegid va Fisher-Tropsha usuli 
bilan uglevodorodlar olishda ishlatiladi. 
Olefinlarning eng asosiy vakili etilen, propilen, butilenlar bo’lsa, ulardan 
xozirgi kunda poliolefinlar ishlab chiqarishda ko’plab foydalaniladi.
Ayrim olefinlarning xossalari 
Etilen. 
CH
2
=CH
2
Etilen ilk bor gollandiyalik olim-kimyogar 1795 yili I.Deymon tomonidan 
sulfat kislota yordamida olgan va uni ayrim kimyoviy reaksiyalarini bayon qilishdi. 
U rangsiz gaz bo’lib, qaynash harorati (-103,7 
o
C). Dalton esa uning strukturasini 
aniqladi. Etilenning polimerlanib yuqori molekulali birikma xosil qilishi va uni 
monomer sifatida qo’llash mumkinligi II Jaxon urushidan biroz oldin ma’lum bo’ldi. 
Bunga ma’lum sabablarga ko’ra Germaniyadan polivinilxlorid olishga ayrim 
mamlakatlarda kiyinchilik paydo bo’lib, uning o’rnini qoplaydigan yuqori sifatli 
izolyatsion materialga bo’lgan extiyoj sabab bo’ldi. Etilenni yuqori bosim ostida 
polimerlanish usuli ishlab chiqilib uni dielektrik xossalari va izolyatsiya qobilyati 
aniqlangach 1940 yillarda avval Angliyada, keyin boshqa mamlakatlarda 
polietilenni chegaralangan miqdorda ishlab chiqarish boshlandi. Urush yillarida bu 
ishlab chiqarish ancha o’sdi. Keyinchalik polietilenni yuqori bosimda qo’llamasdan 
alyuminiy gidrid yordamida olish usuli yaratildi. Xozirgi kunda etilendan YuBPE, 
PBPE, etilen-propilen kauchugi, ularning sopolimerlari, stirol va vinilatsetat 
sopolimerlari olishda asosiy xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. 
Etilenni xosil bo’lish usullari. 
Sanoatda etilenni piroliz qilinib olinadi (neft va to’yinmagan uglevodorodlar 
asosida). Reaksiya quvursimon pechlarda 800-900 
o
C va 0.3 MPa bosimda olib 
Olefin 
MM 
T
suyuq
, K 
T
qay
, K 
b, g/sm
3
q, kDj/kg 
Etilen 
28.05 
103 
169.3 
1,251 
47260 
Propilen 
42.08 
87.8 
225.3 
1,877 
45880 
Buten-1 
56.1 
87.6 
266.7 
2,503 
45380 
Sis-buten-2 
56.1 
134.1 
276.7 
2,503 
45380 
Trans-buten-2 
56.1 
167.4 
273.9 
2,503 
45380 
izobutelen 
56.1 
132.6 
266.0 
2,503 
45380 

---

boriladi. Agarda neft fraksiyasidan olinsa chiqish unumi 30%, gazdan olinsa 50% 
gacha bo’ladi. 
Etilen uglerod va vodoroddan atmosfera bosimida va juda yuqori xaroratda 
(2000 
o
C) xosil bo’ladi. Bundan tashqari etilen ko’p yoki oz miqdorda to’yingan, 
to’yinmagan uglevodorodlarni va boshqa organik birikmalarni yuqori xaroratda 
parchalashda metan, etan, propilen bilan birga xosil bo’ladi. Etilenga boy 
manbalardan biri neftni va neft sanoatining ayrim maxsulotlarini yuqori xaroratda 
qayta ishlashda ajralib chiqadigan gazlardir. Masalan, neftni gaz fazasida 
krekinglashda, ya’ni neft bug’lari suv bug’lari bilan birga 550-600 
o
C kontakt massa 
(temir oksidi)dan o’tkazishda, tarkibida 27% gacha etilen saqlovchi gazsimon 
uglevodorodlar xosil bo’ladi. ko’p miqdorda etilen tabiiy gazni pirolizlashdan xosil 
bo’ladi. Etilenni xosil bo’lish unumiga reaksiyani olib borish jarayoni ta’sir qiladi. 
Pirolizni 880 
o
C da olib borish natijasida xosil bo’lgan gazlar aralashmasida 30% 
atrofida etilen bo’ladi. 
Etilenni to’g’ridan-to’g’ri metandan olish xam mumkin. Buning uchun juda 
yuqori xaroratda (1000 
o
C va undan yuqori) kerak bo’ladi. Shunda xam etilenning 
chiqish unumi kichik bo’ladi. Bu sharoitda etilendan tashqari ko’p miqdorda 
atsetilen xamda etan xosil bo’ladi. Reaksiya xaroratining ortishi bilan oxirgi 
maxsulot tarkibida atsetilen miqdori ortib etilen kamayadi. Etilenni etandan yoki 
tabiiy gazni etan saqlovchi fraksiyasidan xavo kislorodi bilan suv bug’i ishtirokida 
600-650 
o
C da selektiv (saylanma) oksidlab olish mumkin. 
Bu jarayonning katalizatorlari sifatida temir oksidi (70%) va xrom oksidi 
(30%) aralashmasi (qorishmasi) ishlatiladi. Yuqori unum bilan etilen etandan, 
propandan yoki ularni aralashmasidan avtotermik kreking usulida olinadi. Bu 
jarayonda dastlabki uglevodorodlarni inert gazlar bilan aralashtirib shunday 
miqdordagi xavo bilan aralashtiriladiki, bir qism xom ashyoni yoqish natijasida 
ajralib chiqqan issiqlik kreking jarayonini ushlab tursin. 
Uglevodorodlarni yuqori xaroratdagi pirolizi radikal reaksiyalardir. Bunga 

---

sabab uglerod-vodorod bog’ining mustaxkamligi uglerod-uglerod bog’ining 
mustaxkamligidan yuqoriligidir. Lekin bu reaksiyalar oddiy degidrogenlashni xam 
istisno qilib bo’lmaydi. 
Piroliz jarayonida uglerod-uglerod bog’larni uzilishi xisobiga xosil bo’lgan 
radikallar yo uglevodorod molekulasidan vodorodni yulib oladi va barqaror 
birikmaga o’tadi yo olefin va boshqa radikalga parchalanadi. Bunda ikkala xolda 
xam zanjirli reaksiya ketadi. Shuni aytish kerakki, yuqori xaroratdagi pirolizda 
yuqori radikallar metil, etil, vodorod radikallariga parchalanadi. Uglevodorodning 
molekulyar og’irligi qancha katta bo’lsa, uni bo’laklanishi natijasida xosil bo’lgan 
parchalar soni shuncha ko’p bo’ladi. Bu reaksiyalar stexiometriya qonunlariga 
bo’ysunmaydi va ularni yakuniy miqdoriy va sifat natijalari radikallarni tasodifiy 
to’qnashishi bilan belgilanadi. Masalan, 
Parchalanishni boshqa turi siklogeksanni bo’laklanishi bo’lib, u 
kamaytirilgan bosimda va 790 
o
C xaroratda ketib, miqdoran etilen va butadiyen xosil 
bo’ladi. 
Xuddi shu yo’sinda siklogeksanol bo’laklanadi. Bu xolda asosiy 
bo’laklanishdan oldin degidratlanish ketib, siklogeksen xosil bo’ladi. Bu xolda 
parchalanishni nisbatan yengil ketishiga sabab qo’sh bog’ qoidasidir. Bu qoidaning 
mazmuni quydagichadir: olefin molekulasida ayrim bog’larning mustaxkamligi 
boshqa bog’larnikiga nisbatan xarorat ta’siriga sezilarlirokq bo’ladi. Masalan, zanjir 

---

tuzilishi quydagi birikmada qo’sh bog’ boshqa uglerod bog’lariga nisbatan 
mustaxkamroq bo’ladi. 
O’z navbatida (a) bilan belgilangan bog’lar (v) bog’lardan mustaxkamroq 
bo’ladi. (v) va (v1) bog’larni mustaxkamligini kamligi elektron bulutni qo’shbog’ 
bilan bog’langan uglerod atomlari jufti tarafga qarab siljiganligidadir. Ma’lum 
sharoitda bu siljish shu darajada bo’ladiki, bo’shashgan bog’ uzilishi mumkin. 
Qo’shbog’dan uzoqlashgan sari bog’larning mustaxkamligi o’rtasidagi tafovut 
sekin-asta kamayadi. Bu qoida radikallarga xam parchalanishga taalluqlidir. 
Aynan shu sababga ko’ra Dile-Alder reaksiyasining maxsulotlari bo’lgan 
diyen uglevodorodlarni parchalanishi nisbatan yengil bo’ladi. Masalan, 
siklogeksadiyen-1,3 va atsetilendikarbon kislotasining dietil efiridan xosil bo’lgan 
bisiklo-2,2,2-oktadiyen- 2,5-dikarbon kislotasining dietil efiri (1) 200 
o
C oson 
parchalanadi. Bunda etilen (2) va ftal kislotaning dietil efiri xosil bo’ladi. 
Viniletilefirini pirolizi xam etilen va atsetaldegidning qoldiqlari xosil bo’ladi. 
Karbonat kislotaing dietil efirining pirolitik parchalanishi xam etilen xosil bo’lishi 
bilan tugaydi. 
Karbonat kislotaning aralash efirlari xam yuqori xaroratda shunga o’xshab 
parchalanadi. 
Tozaligi yuqori bo’lgan etilen uglerod oksidni gidrogenlab olinadi. Bu 
jarayonning katalizatori sifatida inert tashuvchi sirtiga mustaxkamlangan temir 
ishlatilgan. 
Uglerod xloridni dietilrux bilan absolyut efir muxitida shiddatli reaksiyani 

---

natijasida etilen va propilenni aralashmasi xosil bo’ladi. 
CC1
2
+ Zn (CH
3
- CH
3
)
2
—► CH
3
- CH
2
Cl + CH
3
- CH = CH
2
+ CH
2
= CH
2