Mavzu : Kar o'quvchilarning axloqiy tarbiyasini tashkil etish shakillari

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.2. Axloqiy tarbiya - ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida 
Yosh avlodni tarbiyalashda nimalarga e’tibor qaratmoq lozim? Bunday 
masalalami hal etishda awalo mamlakatimizda siyosiy - ijtimoiy sohalarda yuz 
berayotgan islohotlar mohiyatini chuqur va atroflicha mushohada qilib olishga 
to‘g‘ri keladi. Chunki davr ham, inson tarbiyasi ham o‘zgarib bormoqda. Ayniqsa, 
XXI asr insoniyat tarixida kompyuter davri bo‘lib kirib keldi. Biroq, fan-texnika 

---

qanchalik jadal rivojlanib, jamiyat hayotida muhim joy olib, ishlab chiqarish 
jarayonlarini tezlashuviga qanchalik samarali ta’sir etmasin, tarbiya nazariyasida 
shaxsni komil etib tarbiyalash, bu borada Markaziy Osiyo mutafakkirlari, xalq 
pedagogikasi hamda jahon pedagogikasining ilg‘or fikrlariga tayanib ish ko‘rish 
zarur bo‘ladi. Yoshlarni barkamol inson qilib tarbiyalashda birinchi navbatda 
Sharq mutafakkirlarining qimmatli ma’naviy meroslari muhim dasturil amal 
ahamiyatiga ega bo‘ladi. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn 
Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg‘oniy, Imom Ismoil al-Buxoriy, Ahmad 
Yassaviy, Bahovuddin Nahshband, Amir Temur, Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek, 
Alisher Navoy va Zahiriddin Muhammad Bobur singari olamga mashhur 
allomalarining ijtimoiy, siyosiy va falsafiy qarashlari barcha zamonlar uchun 
muhim ahamiyat kasb etadi. 0‘z o‘tmish madaniy merosini chuqur o‘rganmagan va 
e’zozlamagan, ajdod-avlodlari bosib o‘tgan tarixiy yo‘lni idrok etmagan, milliy 
mustaqillik yoiida jon fido qilgan buyuk ajdodlar faoliyatidan xabardor bo‘lmagan 
inson o‘zligini hech hachón anglab yetolmaydi. 0‘tmish madaniy merosini 
o‘rganish murakkab jarayoni sanaladi. Madaniy merosi namunalari va ularda ilgari 
surilgan ezgu g‘oyalami yosh avlod ongiga singdirish uzluksiz, izchil, tizimli 
hamda maqsadga muvofiq amalga oshirilishi zarur. Tarbiya maqsadi va vazifalari. 
Tarbiya tarixiy - ijtimoiy tajribaga tayangan holda shaxsni ma’lum maqsad asosida 
ijtimoiy hayotga tayyorlovchi faoliyat jarayonidir. Turli zamon va makonda 
ijtimoiy tarbiya mohiyatan turlicha
ifodalab kelingan bo‘lib, uning mazmuni 
ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya maqsadi kelajakda nimaga 
erishish, uning uchun qanday sayi -harakatlami amalga oshirish bilan bog‘liq 
jarayondir. Eng oddiy harakatdan tortib to keng ko‘lamli davlat dasturi asosida 
tashkil etiluvchi tarbiya doimo muayyan maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 
Maqsadsiz, ma’lum g‘oyani ifoda etmaydigan tarbiya bo‘lmaydi. Tarbiya maqsadi 
asosida uning mazmuni asoslanib, maqsadni amalga oshirishga xizmat qiluvchi 
metod va usullar aniqlanadi.
Tarbiya 
maqsadining 
muammosi 
pedagogikaning 
dolzarb 

---

masalalaridan biri sanaladi. Tarbiya maqsadi umumiy va individual 
xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Ilg‘or pedagogika umumiy va individual 
maqsadlar birligi va uyg‘unligini namoyon etadi. 
Maqsad tarbiyaning umumiy ijtimoiy maqsadni ijobiy hal etishga yo‘naltiriladi 
hamda aniq vazifalar tizimi sifatida namoyon bo‘ladi. Demak, tarbiya maqsadi - bu 
tarbiya orqali hal etiladigan vazifalar tizimidir. Tarbiya maqsadlari mohiyati va 
ko‘lamiga ko‘ra umumiy va aniq vazifalar sifatida guruhlanadi. Tarbiya maqsadi 
qanday shakllanadi? Uning shakllanishida ko‘pgina obyektiv sabablar muhim o‘rin 
tutadi. Organizmning fiziologik yetilish qonuniyatlari, insonning ruhiy rivojlanishi, 
falsafiy va pedagogik fikrlar yutug‘i, ijtimoiy madaniyat darajasi maqsadga umumiy 
yo‘nalish beradi. Biroq asosiy omil doimo davlat mafkura va siyosati bo‘lib 
qolaveradi.Hozirgi paytda 0‘zbekiston Respublikasi rahbariyati yoshlar orasidan eng 
iqtidorli, salohiyatlilarini tanlab, saralab olib, ulami ilmiy, madaniy-ma’naviy jihatdan 
kamolotga erishishlari, zamonaviy fan-texnika asoslarini puxta o‘zlashtirib olishlari 
uchun g‘amxo‘rlik qilmoqda. 0‘zbekiston Respublikasining istiqboli nazarda tutilib, 
ko‘pgina yoshlaming Turkiya, Xitoy,
Yaponiya, AQSH, Germaniya kabi rivojlangan 
xorijiy mamlakatlarga tahsil olish uchun yuborilayotganliklari fikrimizning yorqin 
dalilidir.Bugungi kunda 0‘zbekiston Respublikasining «Tarbiya to‘g‘risida» Qonunni 
hayotga joriy etish, tarbiya-tarbiya, sog‘liqni saqlash hamda umumiy tibbiyot 
muammolarini zamon talablari daraj asida olib borish, maktablami milliylashtirish, 
o‘rta maxsus hamda oliy o‘quv yurtlariga kirish imtihonlarini test usulida o‘tkazish 
borasida amalga oshirilayotgan ijobiy ishlar o‘z samarasini bermoqda. Jamiyat 
ma’naviyati va shaxs kamolotida muhim o‘rin tutuvchi ma’naviy va axlohiy poklik, 
iymon, insof, diyonat, or-nomus, mehr-oqib at, keksalarga hurmat singari insoniy 
fazilatlar o‘z-o‘zidan shakllanmaydi. Barchasining asosida yosh avlodga oila, 
umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar hamda oliy tarbiya tizimida amalga 
oshirilayotgan tarbiya-tarbiya mazmuni, g‘oyaviy yo‘nalishi va samarasi yotadi. 0‘sib 
kelayotgan yosh avlodning zamon talablariga mos, barkamol inson bo‘lib 
shakllanishlari uchun ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlari -aqliy, ma’naviy-

---

axloqiy, jismoniy, mehnat, estetik, huquqiy, ekologik, iqtisodiy hamda jinsiy tarbiyani 
tashkil etishga nisbatan yangicha nuqtai nazardan yondashish, ulaming samarali 
yo‘llarini ishlab chiqish alohida dolzarblik kasb etadi. Bu esa tarbiyadagi eng muhim 
vazifalardir. Ahloq - ijtimoiy ong shakllaridan boiib, insonlaming o‘zi, do‘st-
birodarlari, jamoa a’zolari va tabiatga bo‘lgan munosabatlarini tartibga solib turuvchi 
xulq-odob qonun-qoidalarining majmuidir. Ana shu xulq-odob qonun -qoidalarini 
o‘quvchilar ongi, hayoti, turmush tarziga singdirish uchun ko‘rsatilayotgan ta’sir 
axloqiy tarbiya deb nomlanadi. Ahloqiy tarbiya - jamiyat tomonidan tan olingan 
axloqiy meyorlar va xulq - odob qoidalarini o‘quvchilar ongi, hayoti, turmush tarziga 
singdirish maqsadida tashkil etiluvchi pedagogik faoliyat jarayoni, ijtimoiy 
tarbiyaning tarkibiy qismi. Alisher Navoiy o‘zining «Farhod va Shirin» dostonidan 
Farhodning aqlu-idrokli, bilimdon, hunarmand, kamtar, insonparvar, irodali va 
e’tiqodli boiganligini tasvirlaydi. 0‘zbekiston Respublikasining Prezidenti 
I.A.Karimov ta’kidlaganidek: «Kattalami hurmat qilish, oila va farzandlar to‘g‘risida 
g‘amxo‘rlik qilish, ochiq ko‘ngillik, millatidan qat’iy nazar odamlarga xayrihohlik 
bilan munosabatda bo‘lish va o‘zaro yordam tuyg‘usi - kishilar o‘rtasidagi 
munosabatlaming meyori hisoblanadi. 0‘zbeklar diyoriga, o‘z Vataniga mehr-
muhabbat, mehnatsevarlik, bilimga, ustozlariga, ma’rifatparvarlarga nisbatan alohida 
hurmat-ehtirom 0‘zbekiston aholisiga xos fazilatlardir». Qur’oni Karim va Hadisi 
Shariflardagi axloqqa oid ibratli maslahatlar, hikoyatlar asrlar davomida tarkib topgan 
milliy urf-odatlar, an’ana va qadriyatlar mazmunida o‘z ifodasiga ega bo‘lgan. 
Sharq mutafakkirlari Muhammad al - Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali 
Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al - Farg‘oniy, Imom Ismoil al -Buxoriy, 
Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Nahshband, Amir Temur, Muhammad Tarag‘ay 
Ulug‘bek, Abdurahmon Jomiy, Sa’diy Sheroziy, Alisher Navoy va Zahiriddin 
Muhammad Bobur va boshqalaming axloq haqidagi qarashlari bugungi kunda ham 
o‘z ifodasini topgan. 
Tarbiya uzoq muddatli, murakkab jarayon bo‘lib, unda ota-ona, o‘qituvchi, 
jamoatchilik va boshqalar qatnashadilar. Shu sababli ulaming ishida izchillik va 

---

davomiylik bo‘lishiga rioya etish, talabalaming tarbiyalanganlik darajasini, tarbiya 
usullari va shakllarini o‘z vaqtida aniqlab olish juda muhimdir. Bu qoida tarbiya 
ishida tarbiyani oshiradigan barcha bo‘g‘inlaming (oila va maktab, o‘quvchilar va 
shlar tashkilotlari, maktabdan tashari tarbiya muassasalari va ishlab chiqarish 
korxonalarining, keng jamoatchilikning) hamjihat va bamaslahat ish ko‘rishni 
ko‘zda tutadi.Chunki tarbiyaviy ta’sirdagi tizimlilik faqat yoshlami emas, balki 
aholining barcha qatlamini tarbiya tizimiga jalb qilishdagi rang-barang shakl va 
usullari ijtmioiy-iqtisodiy ham pedagogik jihatdan, nafaqat tub aholi, balki 
respublikadagi 
istiqomat 
qilayotgan 
boshqa 
millatlar 
va 
elatlaming 
etnopedogogikasi pozitsiyasi jihatidan ham ta’minlanishi kerak. Ahloqiy tarbiya - 
o‘quvchilarda axloqiy xulq-atvomi to‘g‘ri yo‘naltirish va tizimli shakllantirish 
jarayonidir. Bu jarayon tarbiyachi va tarbiyalanuvchining ma’naviy muloqotida 
yuzaga keladi. SH.Amonashvili va I.Ivanova kabi tashabbuskor pedagoglaming 
fikricha, shaxs shakllanishi uchun sharoit yaratib beriladi.Eshitishida nuqsoni 
boigan bolalar maktabda mustaqil mehnat hayotiga kirishishi uchun tayyorgarlik 
ko‘radilar. Ulaming jamiyatga ijtimoiy moslashishi ko‘p jihatdan axloqiy 
rivojlanish darajasiga bog‘liq. Ba’zi olimlar eshitish nuqsonining ideologik 
tushunchasiga tayanib, kar va zaif eshituvchilarning ahloqiy rivojlanishi 
imkoniyatlarini inkor etishgan, ularni to‘liqsiz deb qabul qilishgan. Kar va zaif 
eshituvchilardagi jahldorlik, qo‘rqoqlikni mazkur pedagoglar ulardagi tug‘ma sifat 
deb hisoblaydilar. Ushbu fikrlarga V.I.Fleri, G.A.Gursov, N.M.Lagovskiy kabi 
surdopedagoglar qarshi chiqqanlar. V.I. Fieri ba’zi bir kar va zaif eshituvchi 
bolalarda axloqiy rivojlanishida nuqsonlar mavjud, lekin ular toiiqsiz tarbiya va 
tarbiya natijasida yuzaga keladi, deb hisoblangan. F.I.Fleri shunday deb yozgan 
edi: “Axloqiy sifatlar nuqtai nazardan kar va zaif eshituvchi odam boshqa 
odamlardan yaxshi ham, yomon ham emas.” Ahloqiy tarbiyaning asosiy omili 
faoliyat hisoblanadi (mehnat, o‘yin, o‘quv -jamoat) va har qanday faoliyat turida 
yuzaga keladi.