Mavzu : Real sektorning makroiqtisodiy tahlili Mundarija Kirish

2. Real sektorni rivojlanishini ifodalovchi asosiy ko’rsatkichlar

Jahonnmg ko'pgma mamlakatlarida makroiqtisodiy prognozlash MXT nomini olgan statistik axborot asosida shakllangan rnilliy iqtisodiyotdagi o'zaro aloqalar sxemasiga tayanadi.

MXT balans uslublga asoslangan va makrodarajada iqtisodiy faoliyat natijalarini. iqtisodiyotning tuzilmasmi, mamlakatdagi mavjud resurslar va boshqalar kO'rsatkichlari yig'idisidan iborat rnilliy hisoblar majmuasidir
MXT milliy iqtisodiyot unsur (pog'ona)lari faohyat olib borishining
mavqeyini ko'rsatuvchl balans jadvallar shaklida tuziladi. Xo'jalik operatsiyasi bu xo'jalik yurituvchi subyekt boshqasiga moddiy boyliklar moliyaviy boyliklar yoxud xizmatlarni sotishi yoki berish boshqasi esa ularni xarid qilishi yoki qabul qilishi jarayonidir.
Iqtisodiy operatsiyalar ikki tomonlama yozm; tamoyili asosida tuzilgan schotlarda qayd etiladi. shunga asosan har bir operatsiya 2 marta - «resurslar» va «ishlatilish» bo'limlarida aks ettiriladi. Har bir schot bo'yicha saldo chiqariladi, u - resurslar va ulardan foydalanish o'rtasidagi farq. Resurslar ortib qolganda saldo <Ma'lumotlardan tahhl qilish va prognozlash maqsadida foydalanish uchun schotlar faoliyat turi va rnilliy iqtisodiyot sehorlari bo'yicha guruhlarga blrlashadi. Shunday qilib. MXTni har bir iqtisodiyot jarayonning turli tomonini va iqtisodiy jarayonning umurniy tasvirini ko'rsatuvchi o'zaro bog'liq schotlar tizirni sifatida ko'rsatish murnkin.
O'zbekistonning MXTi ichki iqtisodiy va tashqi iqtisodiy aloqalar uchun schotlarga ega. Prognozlash ko'rsatkichlari tizimi o'z ichiga ham andozaviy asosiy ma'lumotlar. ham tadqiqot maqsadlariga erishish uchun lozim bo'lgan milliy hisoblar tizirniga kirmaydigan noandozaviy ko'rsatkichlar ro'yxatini qamrab oladi
Jahonda Xalqaro valuta fondi tomonidan tavsiya qilingan barcha mamlakatlar uchun iqtisodiyotni umurniy ko'rsatkichlar tizimi qabul qilinganiga qaramay har bir mamlakatda rnilliy ko'rsatkichlar tizirni mavjud. Bunda andozaviy va noandozaviy ko'rsatkichlar tizirnida marnlakatlar orasida farq bor. Ko'rsatkichlar tizimi iqtisodiy shartsharoitlarga qarab o'zgarishi murnkin. Bu milliy iqtisodiy tizimda yangi muammolar kelib chiqishi, ayrimlarini esa dolzarbligi yo'qolishi bilan bog'liq.
Hozirgi kunda tahlilchilar va prognozchilarning asosiy e'tibori iqtisodiyotning real sektori va investitsion jarayonlar rivojlanishini bahoiash, iqtisodiyotning moliyaviy, mintaqaviy va ijtimoiy muammolarini yechishga qaratilgan.
Mavjud ko'rsatkichlar tizimi mukammal emas va ulardan prognoztahliliy hisoblarda foydalanishda esda tutish lozim. Chunki, prognozlash va rejalashtirish jarayonlarida yo'l qo'yilgan xatolar milliy lqtisodiyotni kelajak rivojiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Buni MXTda markaziy o'rin egallagan kO'rsatkich – YaIMni hajmini aniqlash misolida tahlil qilarniz. YaIMni qo'shilgan qiymat uslubi bilan hisoblanganda mahsulot va xizmatIar barcha ishlab chiqaruvchilarning yalpi qo'shilgan qiymatlari yig'indisi sifatida hisoblanadi; daromadlar taqsimlanishi uslubi bilan hisoblanganda esa, barcha turdagi iqtisodiy faoliyatdagi hamma xo'jalik yurituvchi subyektlaming daromadlari va amortizatsiya ajratmalari umumiy yig'mdisi; yakuniy foydalanish uslubida - ne'matlar va xizmatlar, kapital qo'yilmalarning yakuniy iste'moli, moddiy aylanma mablag'larning o'sishi va
tashqi iqtisodiy operatsiyalar saldosining yig'indisi sifatida hisoblanadi.
Ushbu uslublami barchasi to'liq takomillashgan emas va ko'rsatgichlar
mosligi ta'minlanmaydi.

Makroiqtisodiy ko'rsatkichlami tablil qilish va prognozlashga imkon beruvchi amaliy vositalar ichida statistik (ekonometrik) modellarga ajratiladi. Respublikamizda o'tgan o'n ytlliklarda tahlil va modellashtirishning statistik uslublari sohasida jiddiy ilmiy tadqiqot ishlari olib borilganiga qaramay, to'Jiq rejalashtirilgatl iqtisodiyotning balans metodi afzal ko'rilgan. Lekin, zamonaviy bozor munosabatlari sharoitida ekonometrik modellami qo'llash dolzarb bo'lib qolmoqda, chunki tabIilda qO'llanuvchi vosita obyektiga - bozor iqtisodiyotiga to'g'ri keladi.

XX asming 30-40-yillarda iqtisodiyotni tartlbga solish,; YaIM darajasini oshirishga bo'lgan urimshlar bo'yicha ishlab chiqilgan makroiqtisodiy prognozlash modellari o'sha davrda o'z samarasini berdi.
Ekonometrik tipdagi iqtisodiy siyosatning turli YO'nalishlaridagi oqsoqlik holati va unkoniyatlarini o'zida mujassamlashtiruvchi model dastlab Ya.Tinbergen tomonidan 1936-yilda ishlab chiqilgan. 1 O'tgan yillar oralig'ida milliy iqtisodiyot sohasini prognozlash ko'pgina mutaxassislarning iqtisodiy tadqiqot faoliyatini kengaytira boshladi.
1970-yillarga kelib sanoati rivojlangan mamlakatlar prognozlash sohasi
bo'yicha olib borilgan tadqiqotlarga turli nodavlat tashkilotlari ham faol qatnasha boshladi.
O’tgan asrning 70-yillarda Kanada, Yaponiya. Buyuk Britaniya va boshqa bir qator davlatlarda indikatorlaming o'z milliy tizimlari shakllantirildi. Lekin, zamonaviy iqtisodiy tizimning baynalminallashuvi jarayoni har bir milliy iqtisodiyotning prognozini hisobga olish zaruriyatini kuchaytirdi va (70-yillarning boshida boshlangan) iqtisodiy indikatorlarning xalqaro tizimini (IIXT) yaratish bo'yicha maxsus tadqiqotlarni talab qildi.
IIXT qo'llashda 4 ta asosiy YO'nalish ajratiladi:
- chuqur xarakterga egajahon iqtisodiy inqirozlarini prognozlash;
- ayrim alohida davlatlarda inqirozlar o'tishining xususiyatlarini hisobga olish;
- mamlakatlar orasida tovarlar oqimi matritsasini tuzish orqali jahon savdosini prognozlash;
- xalqaro tusga ega inflatsiyani prognozlash.
lIXT ishlab chiqishga asos qilib iqtisodiy indikatorlarning amerika tizimi olingan. IIXT usuli yetarli darajada barqaror rivojlanuvchi iqtisodiy sikllarni hamda «o'sish sikllari» deb ataluvchi iqtisodning tezlashgan va sekinlashgan tahlillar hamda prognozlarni amalga oshirishga moslashgan.
Ushbu usul yordamida ishlab chiqarish sur'ati keskin pasaymagan
mamlakatlar (rivojlanayotgan davlatlar) va ishlab chiqarishning barqaror pasayishini boshdan kechirayotgan davlatlarda iqtisodiyot rivojini
pronoshlash uchun qo'llash mumkin.
IIXT usuli jahon savdo jarayonini prognozlashda keng qo'llaniladi,
chunki mamlakatning iqtisodiy taraqqiyoti birinchi navbatda tashqi iqtisodiy savdo aloqalari bilan bog'liq. Mamlakatning eksport salohiyat mamlakat rivojini ta'minlaydi, milliy real sektomi barqaror ishlashini ta'minlab, ish o'rinlarini saqlash va ko'paytirish imkoniyatini beradi. Bu esa o'z navbatida aholini daromadlarini oshirib, farovonligini ta'minlaydi.
Bunda A mamlakatdan B mamlakatga eksport - B marnlakatdagi iqtisodiy kon'yunktura holatlga bog'Jiqhgi uchun A rnamlakatdan B mamlakatga eksport tendensiyalanni prognoz qiluvchi B marnlakat (importyor) mng ilgarilab ketuvchi (lider) iqtisodiy rivojlanish indikatorlaridan foydalaniladi. Ilmiy tadqiqotlar ushbu usulning samaradorligini isbotladi.
Shu bilan birga ushbu usulning chegaralanganligini ham ko'rsatish kerak. Bu usulda eksportning dina.J.nikasi faqat bir omil - import qiluvchi rnamlakatning iqtisodiy kon'yunkturasiga bog'liq holda arnaIga oshiriladi. Bunda valuta kurslarining harakati, ichki baholar va ikki mamlakat orasidagi savdoga ta'sir etuvchi boshqa omillar hisobga olinmaydi.
XX asming 70-yillaridan IIXTdan narxlar dinamikasini prognozlashda ham keng foydalanila boshlandi. Narx indekslaming tahlili ulaming «o'slsh sikllari» bilan uzviy bog'hqligini ko'rsatdi. Odatda, o'sishning sur'atlari jadallashganda narxlar o'sishi tezlashadi va aksincha, o'sish sur'atlarining pasayishi narxlar darajasini pasayishiga olib keladi.
Iqtisodiy prognozlash usullarining barcha modellari zarnirida o'tgan davrda milliy iqtisodiyotning real iqtisodiy holatini tavsiflovchi kO'rsatkichlaming matematik bog'lanishlari (mutanosib yoki nomutanosiblik tenglik yoki notenglik) prinsipi yotadi. Real sektor iqtisodiyotini prognozlash jarayoni o'z obyektiv tavsifiga ko'ra omilli va tarkibiy prognozlash modellaridan tashkil topadi.
Prognozlashning omilh modelida asosan iqtisodiyotning real sellorini joriy yilda olingan pirovard natijasi qaysi omilga muvofiq pasaygan yoki oshganligi aniqlanadi. Albatta bunda joriy yil iqtisodiy kO'rsatkichlarining barcha parametriariga muvofiq hisob-kitob qilinadi va tahlillar olib boriladi. Aynan izlangan va asosiy ta'sir kuchiga ega aroil aniqlanadi.
Prognozlashning tarkibiy modelida esa real sektor tarmoqlari mutanosib rivojlanishi, ular o'rtasidagi o'zaro aloqalaming bog'lanish xususiyatlari, jarayonlari va faoliyati tablil qilinadl. Shuni alohida ta'kidlash joizkL mazkur modelda asosan real sektor tarmoqlarining hududiy jihatlari, shart-sharoitlari ham tablil qilinadi.

Real sektor iqtisodiyoti va uni iqtisodiy prognozlashning fan sifatida rivojlanishida uning usuli katta rol o'ynaydi. Usul - bu, o"rganish yo'llari va uslublarini tanlash hamda shu tannoqdagi haqiqat ko'nnishlarini umumiylashtirishdir. Iqtisodiy prognozlashning usuli izlanayotgan obyektlarga qarashli, o'rganilayotgan omil va ko'rinishlar asosiga kelajakdagi natijalarni ko'rish mumkin bo'lgan dialektik usuldir. U umurniy ilmiy usullar va izlanishiga yondashuv hamda iqtisodiy ko'rinishlarni ilmiy prognozlashga asoslangan o·ziga xos usullar asosida arnalga oshiriladi.

Umumiy yondashuviardan quyidagilami ajratish mumkin 2.1 chizma

tarixiy yondashuv;

okompleks yondashuv;
otizimli yondashuv;
otuzilmaviy yondashuv;
otizimli-tarkibiy yondashuv.
Tarixiy yondashuv - har bir hodisaning tanxlY tuzilishi bilan o'zaro bog'liqIigini ko'rib chiqishdan iborat. O'tmish hozirgi kun va kelajakning o'zaro bog'liqIigidan kelib chiqadi, kelajak hozirgidek mavjuddir. Shuning uchun prognozlash hozirda mavjud bo'lgan qonun va tendensiyalarni undan tashqariga o'tkazadi va uning asosida kelajakning rnavjud bo'irnagan modelini ishlab chiqish bilan bog'liq. Bir xiI ko'rinishdagi har xiI tarixiy shakllarning mavjudligi orasidagi
bog'liqlik izianayotgan obyektning hozirgi ko'rinishi uning oldingi rivojianish natijasi ekanligini bildiradi. Bunday yondashuv mantiqiy izlanish ijtimoiy rivojianish tarixiy xarakterining aksi hisoblanadi.

Kompleks yondashuv - hodisalar va ularning bog'liqligi va qaramligini ko'nb chiqishni o'z ichiga oladi. Buning uchun shu hodisalarni o'rganuvchi nafaqat bu fan, balki boshqa fanlarning ham usullaridan foydalaniladi. Ijtimoiy-iqtisodiy obyektlaming kelajakdagi rivojlanishi haqidagi ilmiy tasavvurlarni ishlab chiqishning nazariy asosi siyosiy iqtisod hisoblanadi.

Iqtisodiy prognozlasbning amaliyoti va nazariyasida boshqa ijtimoiy
fanlaming ilmiy apparati keng qo'llaniladi. Tizimli yondashuv murakkab iqtisodiy tizimlardagi hajrnli va sifatli bo'lishi mumkin bo'lgan jarayonlar o'tishini o'rganishni nazarda tutadi. UIar iqtisodiy pronozlashda kana rol o'ynaydi. Hodisaning har bir ko'rinishi tizim sifatida olinishi mumkin. Bu degani ular o'zaro
bog'liq qator funksiyalar, afzalliklarni ta'minlovchi bir-biri bilan bog'liq qismlardan iborat. Bu afzallik va funksiyalarni bilgan holda o'rganilayotgan obyektning harakatini oldindan bilish mumkin.
Tizimli yondashuv tizimning umumiy maqsadini aniqlashdan va hamma sistemalar ostl faoliyatmi maqsadga erishishdan chetlashtlruvchi har bir yechimmng ishlab chiqilishi va asoslanishlga asoslanuvchi siyosiy fikrlash ko'rinishini anglatadi. Bunda berilgan tizim boshqa bir katta tizimning bir qisrni sifatida qaraladi, uning rivojlanish maqsad bu tizimning rivojlanish maqsadlari bilan bog'lanadi.