Mavzu : Real sektorning makroiqtisodiy tahlili Mundarija Kirish

3. O’zbekistonda real sektorni rivojlanishini makroiqtisodiy tahlili

Prognozlash - bu rivojlanishning kelajakdagi istiqbolli prognozini ishlab chiqish jarayoni bo'lib, u o'rganilayotgan obyektning ma'lum bir vaqtdan keyingi holati, uni alternativ rivojlanish yo'llari va muddati to'g'risidagi ilrniy asoslangan fikrlar majmuasidir. Prognoz ehtimollik, ko'p variantlik va alternativ xususiyatlarga ega.

Rejalashtirish - bu rivojlanishni rnaqsadi, ustuvor YO'nalishlarini belgilash va ularga erishish yo'llari harnda vositalarini ilmiy asoslash jarayonidir. Amaliyotda u rejalarni ishlab chiqish orqali amalga oshiriladi. Reja - bu iqtisodiy-ijtimoiy masalalarni yechimini ko'rsatuvchi kO'rsatgichlar tizimi va turli tadbirlarni majrnuasini umurnlashtiradigan hujjatdir. Unda rejaning maqsadi, ustuvor yo'nalishlari, ta'minot manbalari, ijro tartibi va muddati ko'rsatiladi. Prognozlash va rejalashtirish jarayonlari o'zaro bir-birini to'ldiradi.
Iqtisodiyot fanida va amaliyotida rejalashtirishni turli usullari ishlab chiqilgan va joriy etilgan. Jurnladan, ularni direktiv, indikativ, strategik, taktik rejalashtirish usullaridan ko'p foydalaniladi.
Direktiv rejalashtirish (majburiy, qattiq nazorat qilinadigan, ijro etilishi shart) - markazdan iqtisodiyotni barcha tarkibiy qismiga ijro etilishi majburiy bo'lgan reja topshiriqlarni yetkazishni nazarda tutadi. Rejalar, birinchi navbatda urnurndavlat ehtiyojlarini hisobga olgan holda tasdiqlanadi va qonun kuchiga egadir. Bu rejalashtirish markazlashtirilgan - rejali iqtisodiyotga xos bo'lib, aralash iqtisodiy boshqaruv tizimida faqat favqulodda vaziyatlar va urush davrida iqtisodiyotda tezkor tuzilmaviy qayta qurish uchun foydalaniladi.
Indikativ rejalashtirishda davlat va tadbirkorlarni ehtiyojlari hisobga olinadi, u taklif berish asosida amalga oshiriladi. Shu bilan birga, davlatning qo'lida bevosita va bilvosita ta'sir o'tkazadigan boshqaruv tizimi mavjud. Bular: turli imtiyozlar tizimi, litsenziyalash, kvota, subsidiya, dotatsiya va boshqalar. Indikativ rejalashtirishda iqtisodiyot boshqaruvida makroiqtisodiy kO'rsatgichlar indikatorlaridan foydalaniladi. Bular, YaIM, chakana savdo aylanmasi, aholi bandligi, ish haqini real miqdori. Indikativ rejalashtirishni tarkibiy qismi iqtisodiy rivojlanishni ustuvor YO'nalishlarini yirik moliyaviy va sanoat guruhiari,
kasaba uyushmalari, tadbirkorlar ittifoqi va boshqa jamoa tashkilotlari
bilan konsensus (0'zaro kelishish) mexanizmi orqali anlalga oshirishdir.
Strategik rejalashtirish - uzoq muddatga rejalashtirilgan maqsadlarni aniqlash, uning ustuvorligini isbot qilish va uni ijrosini ta'minlash
mexanizmini shakllantirishdan iborat. Uning asOSlY maqsadi mamlakatni
kelajakda muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun yetarli miqdorda shartsharoit yaratishdir. Uni ishlab' chiqishda texnologik, iqtisodiy, raqobatlik, ijtimoiy, xalqaro, bozor va siyosiy omillar hisobga olinadi.
Strategik rejalashtirishda qo'yilgan maqsadlami amalga oshirishda direktiv, indikativ "Va taktik rejalashtirish usullaridan foydalaniladi. Taktik rejalashtirish - bu 1-2-yilga mo'ljallangan rejalashtirish turi bo'lib, unda ishlab chiqarish dasturlarini asosiy funksional yo'nalishlari, moddiy-texnik ta'minoti, ish haqi to'lovi, mahsulotni sotish hajmi, xarajatlar, moliya, ijtimoiy rejalashtirish anlalga oshiriladi. Taktik rejabu mavjud resurslardan tejarnkorlik bilan foydalanish orqali korxonani strategik rejasi topshiriqlarini bajarishga qaratilgan ishlab chiqarish,
xo'jalik va ijtimoiy faoliyatini ko'rsatadigan kO'rsatgichlar majmuasidir.
Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashning asOSlY obyek"ilari sifatida demografik, iqtisodiy, ijtimoiy soha, ekologiya va ilmiy-texnik taraqqiyot kO'rsatgichlari namoyon bo'ladi. Iqtisodiyot rivojini, tarixan, aholi soni (N), resurslami mavjudligi (R) va texnologiya darajasi (T) belgilaydi.
Ijtimoiy-iqtisodiy makroprognozlash jarayonining asosiy ko'rsatgichlariga:
oYaIM (Y), kishijon boshiga YaIM, eng muhim mahsulotlar, tovar
va xizmatlar ishlab chiqarish;
aholi soni (N) va mehnat resurslari (L);
investitsiya (I) asosiy kapitalga (K), ishlab chiqarish va ijtimoiy sohalarga;
tovar va xizmatlar eksport (EX) va importi (1M), savdo balansi saldosi (NX);
mehnat unurndorligi (T);
insoniyat taraqqiyoti indeksi (HDI) ta'sir ko'rsatadi.
Rejalashtirish, uni tuzish va rejali hisoblar muddatiga qarab uzoq muddatli (5-yil va undan ko'p), o'rta muddatli (l-yildan 5-yilgacha) va qisqa muddatli (l-yilgacha) turlariga bo'linadi.

Prognozlash va rejalashtirish metodologiyasi keyns va monetary nazariyalarga asosan amalga oshiriladi. Keyns nazanyasida asosiy e'tibor jami xarajatlar va uning tarkibiy qismlariga qaratIladl Ushbu nazariy tenglama quyidagi ko'rinishda bo'ladi:

C+G+I+(E-M)= Y

bunda: C - xususiy sektorda ichki iste'moL G - davlat xarajatlari: I - investitsiya; E - tovar va xizmatlar eksporti; M - tovar va xizmatlar importi; Y - oraliq iste'mol chegirib tashlangan tovar va xizmatlami hajrni

Iqtisodiy barqarorlik sharoitida tenglamani chap qismi (yalpi xarajat) o'ng qisrniga teng bo'ladi (rnamlakat ishlab chiqarish hajrni). Ushbu modelda YaIMning hajmini, eksport va import nisbati orqali «toza eksport»ni aniqlash imkoniyati tug'iladi
Monetar nazariyada, iqtisodiyotni barqarorlashtirishda asosiy e'tibor pulning rniqdoriga qaratiladi. Ushbu modelning aSOSllll M.Fridmenning almashish tenglarnasi tashkil qiladi.
Md*V=P*Q,
bunda: Md - pul taklifi; V - pulni aylanish tezligi; P - narx-navo darajasi; Q - tovar va xizmatlar ishlab chiqmishning hajrni.
Monetar siyosat liberal iqtisodiyotning muhim makroiqtisodiy vositasi hisoblanadi, u pul-kredit tizirnini pulga bo'lgan talabga va tegishli ravishda foiz stavkalariga ta'sirim tariflaydi.
Monetar siyosat tegishli ravishda real sektor rivojiga ta'sir ko'rsatadi, chunki pul miqdorini inflatsiya darajasi va YaIMning o'sish darajasi bilan bog'liq holda emissiya qilish iqtisodiyotni pulga (investitsiyaga) bo'lgan talabini to'liq qondirmasligi mumkin. Ammo, monetaristlar bu vosita orqali inflatsiyani karnaytirish va real sektorda noraqobatdosh ishlab chiqarishni bartarafetish mumkin deb e'tirofetadilar.
Iqtisodiyotning real sektori va uni prognozlash fani o'zining metodologiyasi va tahlil usullariga ega. Iqtisodiyotning real sekton va um prognozlash fanini o'rganishda qanday ilrniy tamoyillar asosida yondashilishi ushbu fanning metodologiyasini anglatadi. Metodologiyaning asosini tizimli yondashuv tashkil etadi. Iqtisodiyotning real sektori sohalari real-xo'jalik faoliyatini o'rganish orqali ularga baho beriladi va rivojlanish istiqbollari prognoz qilinadi. Natijada., iqtisodiy taraqqiyotning ustuvor YO'nalishlari belgilab beriladi.
Metodologik nuqtayi nazardan qaralganda, real sektorni yaxlitIigi tamoyili alohida aharniyat kasb etadi. Real sektoming turli jihatlari alohida tahlil qilinadi va ular birgalikda bir majmua sifatida yaxlitlikda qaraladi. Real sektor subyektlari yagona bozor ishtirokchilari sifatida qanday vazifalarni bajarayotganJigi, bundagi yondashuvlarning metodologiyasi lshlab chiqiladi.
Iqtisodiyotning real sektorini o'rganishda yana bir metodologik tamoyil- bu sohalarnil1g birligi va qarama-qarshiligi muammosi hisobga olinishidir. Boshqa sohalardagi o'zgarishlar real sektoriga ta'sir etishi va bunday sharoitda qanday qarorlar qabul qilinishi borasida tezkor choralar ishlab chiqilishining ilmiy asoslari yaratiladi.
Iqtisodiyotning real sektorini o'rganishnmg yana bir metodologik tanloyili - bu real sektor va ijtimoiy masalalarning o'zaro bog'liqligil1i hisobga olinishidir. Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida real sektomi ijtimoiy masalalar bilan bog'liqligini inkor etib bo'lmaydi, chunki ijtimoiy muammolarning hal etilishi real rnablag'lar mavjudligiga bog'Jtq bo'Iadi. Real mablag'larsiz ijtimoiy sohani rivojlantIrib bo'imaydi. Masalan, marn1akatdagi ekologik vaziyat, uning
normal holatda bo'lishi yoki yaxshtlanishlga bo'lgan sa'yi-harakatlar
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarL shu jumladan, real sektor manfaatlariga aIoqador hisoblanadi.
Iqtisodiyotning real seh,1:orini va uni prognozlash fanini o'rganishning yana blr metodologlk tamoyili - bu real sektorni dinamik rivojlal1ishda olib o'rganishdir. Bu bilan real voqeylikning kelib chiqish sabablarl, undagi o'zgarlshlar qanday kechayotganligi bilib olinadi. Shunga asoslanib, rivojlanish tendensiyalari aniqlanadi va bular nirnaga olib kelishi va shunga ko'ra istiqboldagi yo'naIishlar prognoz qilib boriladi.
Iqtisodiyotning real sektori va uni prognozlash fanini o'rganishda dastlabki kuzatish usuli qo'llaniladi. Chunki real holatni qay yo'sinda ekanligi aniqlash vaziyatga to'g'ri ballO berish imkoniyatini beradi.
Bunda real sektoriga oid rna'iurnotlar to'plab, ular xususiyatiga qarab ajratib olinadi. Ma'lurnotlar tahiti ettlishi natijasida rna'lurn bir g'oyalar olg'a suriladi. Bu g'oyalar to'plangan ma'lumotlar asosida sinab ko'riladi. Agar ilgari surilgan g'oyalar asosli bo'lsa, ular tasdiqlansa qabul qilinadi, aks holda boshqacha yondashuvlar asosida yangi g'oyalar yaratiladi va nazariy xulosalar arnallyot bilan solishtIrib ko'riladi. Iqtisodiyotning real sektorini va uni prognozlash fanining o'rganishda idrok etish usuli ham qo'llaniladi. Bu usul yordarnida real hodisalarga ma'lum omillaming ta'siri idrok etiladi. Idrok etish usulining asosida mantiqiylik yotadi. Mantiqiy yondashuv orqali ma'lumotlar taqqoslanadi, ularning o'zaro bog'liqligi, farqlanishi va oqibatlari aniqlab olinadi.
Idrok etish va mantiqiylik asosida analiz va sintez usuli qo'laniladi Bu usul orqali real rnablag'lar harakati bo'laklarga ajratilib tahlil qilinadi va alohida xulosalarga kelinadi. Olingan xulosalar jamlanadi va bu sintez usulini anglatadi. Natijada oraliq natijalar taqqoslanadi va umumiy xulosalar ishlab chiqiladi. Ma'lumki, real sektorga moddiy ne'matlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar singari boylik va xizmatlaming nomoddiy shakllarini ishlab chiqaruvchi sohalari kiradi. Shunga ko'ra real sektor iqhsodiyoti mamlakat rniqyosida, uning alohida moddiy va nomoddiy shakllarini ishlab chiqaruvchi sektorlari va jahon xo'jaligi darajasida ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohalarini bir butun qilib birlashtirgan
iqtisodiy tuzilmasidir.

Real sektorda ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarning iste'moli uchun zarur bo'lgan iqtisodiy ne'matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga mmofiq faoliyatidir. Iqtisodiy ne'matlar yaratish, turli xizmatlar ko'rsatish jarayoni klshilar faohyatining asosiy tomoni, chunki bu jarayonda kishilar o'rtaslda bo'ladigan munosabatlar boshqa hamma sohalarda - ayirboshlash, taqsimot va iste'mol sohalarida ro'y beradigan munosabatlarmng xususiyatlarini va yo'nalishini belgilab beradi.

Ma'lumki, har qanday ishlab chiqarish, blrinchi navbatda, mehnat jarayonidir yoki boshqacha qllib aytganda, tabiatdagi bor narsalarning ko'rimshini o'zining iste'moli uchun muvofiq holga keltirish uchun qilingan faoliyatdan iboratdir. Ana shu mehnat jarayomda kishilar, eng avvalo, tabiat bilan, uning kuchlari va ashyolari bilan hamda bir-birlari bilan o'zaro ma'lum munosabatda bo·Iadiiar. Ishiab chiqarishjarayonida bo'ladigan bu munosabatlarning xarakterini, shakllarini va xususiyatIarini o'rganish va ularni bilgan hoida ishiab chiqarishni ongli tashkil
etish oliy maqsadga, ya'ni cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanilgan hoida kishilarning o'sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadlga erishishning birdan-bir yo'lidir. Moddiy ne'matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko'rsatishning ichki qonunlyatlari va uning rivojianish xususiyatlari ko'pgina iqtisodchi olimlar tomonidan ko'rsatib berilgan. Dlar mehnat kishilar yashashining umumiy asosidir deb ta'riflaydilar. Demak, mehnat iste'mol qiymatlarini yaratuvchi sifatida,
foydali mehnat sifatida kishilarning yashashi uchun hech qanday ijtimoiy shakllarga bog'Iiq bo'imagan hoida abadiy tabiiy zaruriyatdir.
Mehnat bo'lmaganda kishi bilan tabiat o'rtasida modda almashinuvi
ham mumkin bo'lmas edi. Kishilar o'ziarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllaril1i o'zgartiradilar va iste'moli uchun zarur bo'lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar
bilan tabiat o'rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o'zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya'ni kishilar o'zining mehnatga bo'lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo'llashni kengaytirib boradi.
Shunday qilib, mehnat jarayoni iste'mol qiymatlami vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir. tabiat yaratgan narsalami kishi iste'moli uchun o'zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o'rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir.
Ishlab chiqarish jarayolll insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos bo'lib, umuminsoniy kategonyadir (tushunchadir).
Shuning uchun bu jarayon uzoq tarixga ega bo'lib, oddiy tosh va yog'och qurollardan foydalanib, eng sodda ovchilik va dehqonchilik qilishdan tortib, to hozirgi zamon murakkab texnologiyasiga asoslangan robotsozlik, samolyotsozlik, kompyuter texnikalarini, zamonaviy radio va televideniye vositalarini ishlab chiqarishgacha bo'lgan yo'lni bosib o'tgan.
Ishlab chiqarishnmg eng yirik sohalari sanoat, qishloq xo'jaligi, transport va aloqa, qurilish, savdo, tayyorlov idoralari, moddiy-texnik ta'minot, kommunal va uy-joy xo'jaliklari, turli xiI xizmat ko'rsatish sohalari va boshqalardan iborat. Har bir marnlakat o'z taraqqiyotining shu davrdagi bosqichi uchun zarur va qulay bo'lgan tarmoqlar tarkibini vujudga keltirishga harakat qiladi. Bunda resurslar cheklanganligi hisobga olinib ishlab chiqarishni o'stirish va xalqning talabini qondirish uchun o'ta zarur bo'lgan, marnlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga, chet ellar bilan bo'ladigan harnkorlikni yuksaltirishga imkon
beradigan tarmoqlarga alohida e'tibor beriladi.
Turli mulk shakllarining teng huquqliligi qaror topayotgan hozirgi o'tish davrida aholiga turli xizmatlar ko'rsatish miqdori ham o'smoqda. O'zbekiston YaIMda xizmatlaming ulushi 2001-yilda 38,0 foimi tashkil qilib, uning 8,8 foizi transport va aloqaga, 9,6 foizi savdo va umumiy ovqatlanishga., 19,6 foizi boshqa xizmatlar u1ushiga to'g'ri kelgan bo'lsa 2012-yil yakunida mazkur ulush 54,2 foizni tashkil qilgan. Bu esa
Respublikarniz hukumatining keyingi yillarda aholining turrnush sharoitini yaxshilash uchun olib borayotgan kompleks tadbirlari individual mehnat faoliyati, kooperatsiya, ijara pudratL yer, mulk, tadbirkorlik, soliqlar to'g"risidagi qonunlar natijasidir. Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida mehnat faoliyatining muhim
tomoni bo'lgan uy xo'jaligi imkoniyatlaridan foydalanish kasanachilik, hunarmandchilik, nonvoylik, uy bog'cha va yaslilari ochish, repetitorlik,
qo'shimcha dars o"tish ichki imkoniyatlardan foydalanishning munosib
yo'llaridan biri hisoblanach, chunki bu usul qo"shimcha binolar qurilishini taIab qilmaydi va mablag"ni tejashga imkon beradi va shu bilan birga xizmatlar turini va miqdorini ko'paytirach.
Ma'lumki bizda ish vaqtining anchagina qismi uy-ro'zg'or ishlariga
to"g'ri kelmoqda. Mutaxassislaming hisob-kitoblariga qaraganda, mamlakat aholisi uy-ro'zg'or ishlariga yiliga sarflagan vaqt ijtimoiy ishlab chiqaruishga sarflangan ish vaqtiga qaraganda ko"proq ekan. Buning ustiga uy-ro'zg'or ishlari taIaygina quvvatni talab qiladi. Ushbu va shunga o'xshash boshqa misollar maishiy xizmatIar ko'rsatish sohalarini yanada rivojlantirish, uy-ro'zg'or ishlarini mexanizatsiyalash imkonini beradigan mashina va asbob-uskunalami ko'plab ishlab chiqarishni talab
etadi. Ehtiyojlar turi qancha ko'p bo'lsa shunga binoan lshlab chiqarishning tarmoq va sohalari ham kengayib boradi. Ulami o'rganish oson bo'lishi uchun ishlab chiqarish ikki katta sohaga: ishlab chtqarish va xizmat ko'rsatish sohalariga bo'linadi.
Ishlab chiqarish sohasida zaruriy moddiy ne'matlar yaratiladi, xizmat sohaIarida esa turli xii ma'naviy boyliklar yaratiladi va xizmatlar ko'rsatiladi. Bu ikki soha bir-biri bilan chambarchas bog'langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta'sir ko'rsatadi.
Respublika milliy iqtisodiyotida tovarlar ishlab chiqarish va xizrnat ko'rsatish sohalarining YaIMdagi mutlaq miqdori va nisbiy ulushi quyidagi ma'lumotlar bilan tavsiflanadi.
Ishlab chiqarishning cheklangan resurslardan foydalangan holda kishilar ehtiyojini qondirishga qaratilishl va shunga zarur bo"lgan sifat va miqdorda iste'mol qiymati yaratishni bosh maqsad qilib qo'yisht urting ijtimoiy yo"nalishini ifoda etadi. Lekin bu umumiy ijtimoiy yo'nalish aniq kishilaming. tadbirkorlaming manfaati bilan bog'langandagina amalga oshadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yoki
urtga o'tish davrida har bir mulk egasi yoki tadbirkor ma'lum miqdorda foyda olishni, sarflangan vositalariga, pul mablag'lariga nisbatan ko'proq qiymatga ega bo"lishni maqsad qilib qo'yadi.

Shuning uchun ishlab chiqansh va xizmat ko'rsatish jarayoni bir tomondan, naflilikni vujudga keltirish, lkkinchi tomondan. Qiymatnmg o'sish jarayoni hisoblanadi.

Ishlab chiqarish jarayonining bu ikki tomonini quyidagicha ifoda etishimiz mumkin. Ishlab chiqarish jarayoni ikki tomonlama tahlil qilib o'rganilganda uni to'g'ri tushunish mumkin bo'ladi. Bu yerda shuni hisobga olish lozimki, oldingi ishlab chiqarish jarayonidan chiqqan ishlab chiqarish vositalari qiymati ko'paymagan holda o'zi qancha bo'lsa, shu miqdorda aniq mehnat bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar qiymatiga o'tkaziladi. Bu ishlab chiqansh jarayonida qatnashayotgan ayrim tabiiy kuchlar qiymatga ega emas, shuning uchun ular naflilikni hosil qilishda omil sifatida qatnashsa ham, lekin qiymatning tashkil topishida qatnashmaydi. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiati uning natijalarining ham ikki tomoni borligini ko'rsatadi.