Mavzu. Baholashning turlari, tamoyillari va mezonlari (2 soat ma’ruza). Reja 1

---

24 
MAVZU. Baholashning turlari, tamoyillari va mezonlari (2 soat
ma’ruza).
Reja
1. 
O’quvchilarni baholashning turlari va tamoyillari.
2. O’quvchilar bilim, ko‘nikma va malakalarni baholash mezonlari.
3. Testning qisqacha tarixi va uning mamlakatimizga kirib kelishi
4. “TEST” tushunchasining ma’nosi
5. Test topshiqlariga qo‘yiladigan didaktik talablar
 
1. O’quvchilarni baholashning turlari va tamoyillari.
Pedagogika-psixologiya fani bilimlarni o‘z vaqtida nazorat qilish va 
baholashning uchta vazifasi borligini alohida uqtiradi: 
1.
O’zlashtirishni nazorat qilish va baholash natijalariga harab davlat 
ta’lim standartlari qanday bajarilayotganligi nazorat qilinadi va vazifalar 
belgilanadi. 
2.
Bilimlarni nazorat qilish va baholash natijasida o‘quvchilarda bilimlar 
yanada kengayadi. Bu bilan ta’lim muassasalari oldida turgan ta’limiy maqsad 
bajariladi. 
3.
Ta’lim sohasida yaxshi natijalar yoshlar tarbiyasiga ham ta’sir 
ko‘rsatadi, ularda ko‘tarinki ruh, o‘z kuchiga bo‘lgan ishonch va qiziqish paydo 
bo‘ladi. SHuning uchun ham ta’lim natijalarini nazorat qilish va baholash ta’lim 
tizimining ajralmas qismidir. 
Ana shu vazifalardan kelib chiqib o‘quvchilar o‘quv faoliyatini hisobga 
olishning bir qator shakl va metodlari asoslangan. 
Har bir fan bo‘yicha o‘quvchining o‘quv faoliyatini nazorat qilish va 
baholash chorak yoki yarim yillik davomida muntazam ravishda olib boriladi va 
quyidagi nazorat turlari orqali baholanadi: 

joriy nazorat; 

oraliq nazorat; 

yakuniy nazorat. 
Joriy nazorat – bu ta’lim jarayonida o‘quvchilar tomonidan o‘quv dasturida 
belgilangan muayyan mavzularni o‘zlashtirilish bo‘yicha bilim, ko‘nikma va 
malakalari darajasini aniqlash, baholash shakli. Bu nazorat o‘qituvchi tomonidan 
o‘tkazilib, o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash fanning har bir mavzusi 
bo‘yicha kundalik ballar qo‘yib borishni nazarda tutadi. 
Oraliq nazorat o‘quvchilar tomonidan o‘quv materialining muayyan bob 
yoki bo‘limlari bo‘yicha o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini 
aniqlash, baholash shakli. 

---

25 
Yakuniy nazorat – ta’lim oluvchilarning chorak yoki yarim yillik uchun 
belgilangan o‘quv materiallari bo‘yicha o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va 
malakalari darajasini aniqlash, baholash shakli bo‘lib, o‘rganilgan mavzular 
bo‘yicha yozma, og‘zaki, test shaklida o‘tkaziladi. 
O’quvchilarning faoliyatini hisobga olish metodlari og‘zaki, yozma, test 
hamda amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan bo‘lishi mumkin. 
Og‘zaki tekshirish. Bu metod bilimlarni nazorat qilish va baholashning 
ancha keng tarqalgan an’anaviy usullaridan biridir. 
Og‘zaki tekshirishning mohiyati shunda ko‘rinadiki, o‘qituvchi 
o‘quvchilarga o‘rganilgan mavzuning mazmunidan kelib chiqib, ularning 
o‘zlashtirish darajasini aniqlaydi. Og‘zaki tekshirish o‘quvchilarning bilimlarini 
tekshirishni savol-javob usuli asosida amalga oshiriladi. Ushbu usul ayrim hollarda 
suhbat usuli deb ham atashadi. Og‘zaki tekshirishda o‘qituvchi o‘rganilayotgan 
mavzuni alohida qismlarga ajratadi va ularni har biridan o‘quvchilarga savollar 
beradi. Biroq, o‘quvchilarning nutqini o‘stirish hamda ularning chuqur va 
mustahkam bilimga ega bo‘lishlari uchun ulardan shu yoki oldingi mavzuni 
butunlay esga tushirishni talab qilish mumkin. Ko‘pgina fanlarda og‘zaki 
tekshirish o‘quvchilarning javoblarini yozma mashqlarni tashkil etish asosida 
to‘ldirib boriladi. Masalan, o‘quvchilarning «Qo‘shma gaplar» mavzusini qanday 
o‘zlashtirganliklarini tekshirishda ana shunday yo‘l tutish mumkin. Ular o‘z 
javoblarini isbotlash uchun misol keltiradilar. Bu misollarni doskaga yozib, 
sintaktik va grammatik jihatdan tahlil qiladilar. Matematika, fizika va ximiyadan 
og‘zaki tekshirish qoidaga muvofiq misol va toptiriqlarni amaliy ko‘nikma va 
malakalar baholash maqsadidan kelib chiqib hal etiladi. Keng tarqalganligi va 
samarali ekanligiga haramay o‘quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va 
baholashda og‘zaki tekshirish ayrim kamchiliklarga ham ega. CHunonchi, uni 
qo‘llash jarayonida: 

nisbatan ko‘p mehnat sarflanadi; 

dars mobaynida 3-4 nafar o‘quvchinigina bilimini tekshirish mumkin. 
SHu bois o‘quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholashning 
muvaffaqiyatini 
ta’minlash 
uchun 
turli 
shakllardan 
foydalaniladi. 
Og‘zaki ommaviy tekshirish o‘quvchilardan og‘zaki so‘rash bo‘lib, ular guruhga 
haratilgan savollarga javob beradilar. Bunday tekshirishda javoblar qisqa bo‘ladi. 
Mazkur so‘rash ko‘pchilik o‘quvchilarni nazorat qilishni ta’minlaydi va butun 
guruhni faollashtiradi, ammo o‘quvchilarning nutqini o‘stirmaydi. Bunday 
nuqsonlar individual so‘rashda ko‘zga tashlanmaydi. Ammo so‘rashning bu 
shaklida guruhdagi boshqa o‘quvchilarning to‘laqonli ishlashlariga erishish juda 
qiyin. 

---

26 
Kombinatsiyalangan (tezlashtirilgan) tekshirishda o‘qituvchi bir necha 
o‘quvchini bir vaqtda doskaga chaqiradi, biri og‘zaki javob beradi, 3-4 nafar 
o‘quvchi esa kartochkalar bo‘yicha yozma ishni bajarishadi va hokazolar. Bu 
tekshirishning murakkab usuli bo‘lib, o‘qituvchidan yetarlicha tajriba va 
diqqatlarini guruhdagi hamma o‘quvchilarga taqsimlay bilishni talab qiladi. 
YOzma tekshirish – o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini 
nazorat qilish va baholashning eng samarali usullaridan biri bo‘lib, ularning ijodiy 
qobiliyatlarini baholash imkonini beradi. Mazkur usulning mohiyati shundaki, 
o‘qituvchi alohida mavzu yoki o‘quv dasturining ma’lum bo‘limini o‘tib 
bo‘lganidan so‘ng o‘quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholashni tashkil 
etadi. YOzma tekshirish topshiriq, ya’ni, insho yozish hamda turli nazorat va 
mustaqil ishlarni bajarishni uyda ham amalga oshirishga imkon beradi. Ushbu 
jarayonda o‘qituvchining bajarilgan ish bilan tanishib chiqishi, uning sifatini 
tekshirishi uchun ko‘p mehnat va vaqt sarflanadi. 
Amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish. Bajarilayotgan 
amaliy harakatlar (sport, mehnat harakatlari)ning to‘g‘riligini kuzatish yoki olingan 
natijalarga tayanishdan iborat bo‘lishi mumkin. 
O’quvchining butun dars davomidagi barcha faoliyatlarini nazorat qilish 
tekshirishning maxsus turi bo‘lib, u o‘quvchining darsdagi ishtiroki uchun ball 
qo‘yish bilan yakunlanadi. Bu o‘quvchini doimo harakat qilishga va faollikka 
undaydi. 
Ma’lumki, 
bugun 
ta’lim 
tizimida 
reyting 
nazoratidan 
keng 
foydalanilmoqda. Reyting deganda baholash, tartibga keltirish, klassifikatsiyalash, 
bironta hodisani oldindan belgilangan shkala bo‘yicha baholash tushuniladi. 
SHkalalash – aniq jarayonlarni raqamlar tizimi yordamida modellashtirish. 
Uning turli uslublari sifat tavsiflarini miqdoriy o‘zgarishlarga aylantirishga yordam 
beradi. 
Reyting nazorati asosida o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini hisobga 
olishning yuqorida keltirilgan metodlari bilan birga test usulidan ham samarali 
foydalanilmoqda. Test so‘rovidan nafaqat o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va 
malakalari darajasini aniqlash, balki 1993 yildan boshlab O’zbekiston 
Respublikasida abituriyentlarni oliy o‘quv yurtlariga tanlov asosida qabul qilish 
jarayonida ham samarali foydalanib kelinmoqda. 
Test – aniq maqsad asosida muayyan holat darajasini sifat va miqdoriy 
ko‘rsatkichlarda belgilashga imkon beruvchi sinov vositasi. 
Pedagogik amaliyotda testning bir qator afzalliklari ko‘zga tashlanadi. Ular 
quyidagilardir: 
1)
nazorat uchun vaqtning kam sarflanishi; 

---

27 
2) nazariy va amaliy bilim darajasini ob’ektiv sharoitda aniqlash 
imkonining mavjudligi; 
3) bir vaqtning o‘zida ko‘p sonli o‘quvchilar bilan nazoratni tashkil etish 
mumkinligi; 
4) bilim natijalarining o‘qituvchi tomonidan qisqa muddatda tekshirilishi; 
5) barcha o‘quvchilarga bir xil murakkablikdagi savollar berilib, ular uchun 
bir xil sharoitning yaratilishi. 
Ta’lim tizimi uzluksiz ravishda islohotlarni amalga oshirishni talab 
etadigan sohadir. 
Ta’lim tizimida islohotlarni amalga oshirish jarayonida o‘quvchilarning 
bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash ham yangicha mazmun 
kasb etdi. Davlat ta’lim standartlarining ishlab chiqilganligi, yangi o‘quv 
dasturining amaliyotga joriy etilganligi, erkin va mustaqil fikrlovchi shaxsni 
tarbiyalashga nisbatan yuqori talabning qo‘yilayotganligi, ta’lim amaliyotiga 
pedagogik 
texnologiyalar 
olib 
kirilayotganligi, 
o‘quvchilarni 
kasbga 
muvaffaqiyatli yo‘llash maqsadida psixologik va pedagogik diagnostika barcha 
turdagi ta’lim muassasalarida keng ko‘lamda amalga oshirilayotganligi kabi 
holatlar ko‘zga tashlanayotgan bir vaqtda o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va 
malakalarini eng samarali shakl, metod va vositalar yordamida nazorat qilish 
hamda baholash muhim ahamiyatga ega. 
O’quvchilar bilimini baholashning besh balli tizimining eskirganligi, 
zamon talablariga javob bera olmagani uni reyting tizimi asosida baholash uslubi 
bilan almashtirishni taqozo etdi. SHu o‘rinda «Qanday sabablarga ko‘ra besh balli 
baholash mezoni o‘zini oqlamadiq» degan savolga javob berish o‘rinlidir: 
Birinchidan, O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy 
dasturi» ta’limni dekmokratik va insonparvarlik tamoyillari asosida rivojlantirishni 
nazarda tutadi. Besh balli baholash tizimi qattiqqo‘llik, o‘qituvchining mustabidligi 
hamda uning ta’lim jarayonida yakka hukmronligini ta’minlashga xizmat qilib 
kelgan. 
Demak, ushbu jarayonda talab va amaldagi holat bir-biriga muvofiq 
kelmaydi. 
Ikkinchidan, baholash mezoni o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida ixtiloflarni 
keltirib chiharishga emas, aksincha, o‘zaro faol hamkorlik, bir-birini tushuna 
olishlari uchun xizmat qilishi lozim. 
Uchinchidan, baholash mezoni faqatgina o‘quvchilar tomonidan bilim, 
ko‘nikma va malakalarning o‘zlashtirilish darajasini nazorat qilish uchungina 
emas, balki ta’limni tashhis etishning faol ko‘makchisiga aylanishi zarur. 

---

28 
Baholashning besh balli tizimi birdan beshgacha farqlanuvchi dastlabki 
baholar qo‘yish tartibini bildirib, mohiyatan baholar o‘rtasida yig‘indisining 
o‘rtacha arifmetik qiymati asosida choraklik (yillik) bahoni belgilashdan iborat. 
Masalan, o‘quvchi biror o‘quv fanidan uchta nazorat ishini 3, 4 va 5 ga 
bajargan, joriy nazorat bo‘yicha ham shunday natijalarni qayd etgan bo‘lsa, unga 
chorak uchun «4» baho qo‘yiladi. Bu esa o‘quvchi joriy, oraliq va yakuniy nazorat 
paytida yaxshi tayyorgarlik ko‘rib, ijobiy baholanishiga, chorak oxirida muayyan 
mavzudan olgan «5» bahoga berilgan javoblarining mutlaqo inobatga olmasligiga 
sharoit yaratadi. 
«Reyting» (inglizcha baholash, tartibga keltirish, klassifikatsiyalash) 
muayyan hodisani oldindan belgilangan shkala bo‘yicha baholash. Reyting tizimi 
o‘quvchilarning bilim sifatini nazorat qilish turi, metodi va shakli sifatida e’tirof 
etilib, uning yordamida o‘quvchilarning o‘quv fanlari bo‘yicha ta’lim standartida 
belgilangan barcha talablar bo‘yicha o‘zlashtirilgan bilimlari sifati baholanadi. 
Reyting tizimida o‘zlashtirish natijasi nazoratning ko‘rsatilgan barcha 
shakllardan o‘tish jarayonida to‘plangan ballarni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi. 
Har bir nazorat turi uchun 10 balldan taqsimlanganda (o‘quv fani uchun 100 ball 
hisobida) unga 7, 5, 8, 7 ball qo‘yilsa, o‘quvchining chorak yoki yarim yillik uchun 
to‘plagan bali 27 ballni tashkil etadi, bu esa 55 foizdan kam, shuning uchun u 
yetarlicha reyting ballini to‘plamaguncha va barcha nazorat shaklidan o‘tmagancha 
attestatsiya qilinmaydi. Demak, reyting tizimi olingan baho bilan egallangan bilim 
o‘rtasida tafovut kelib chiqishining oldini oladi. 
Reyting tizimi yana bir qator afzalliklarga ega, chunonchi: 

ta’lim jarayonida baholash tizimi imkoniyatlarini kengaytirish; 

o‘quvchi bilimini eng adolatli mezonlar yordamida aniqlash; 

ta’limni standartlashtirish jarayoni uchun zarur imkoniyatlarni ochib 
berish; 

ta’lim standartlarida ko‘zda tutilgan o‘quv dasturiga kirgan majburiy 
ixtiyoriy mavzularning to‘laligicha o‘zlashtirilishi; 

o‘quvchilarda o‘z ustida mustaqil ishlash intilish, erkin fikr yuritish, 
bilimlarni egallashga nisbatan izchil yondashuv yuzaga keladi; 

o‘quvchilarda yomon baho olishga bo‘lgan qo‘rquv yo‘qolib, uning 
o‘rniga bilimlarni ixtiyoriy o‘zlashtirish, mavjud kamchilik va nuqsonlarni bartaraf 
etish yo‘lida mustaqil ishlash imkoniyati yaratiladi. Boshqacha aytganda, qo‘rquv 
o‘rniga intilish, rejalashtirish, harakat qilishga ehtiyoj tug‘iladi, o‘rganishga 
nisbatan qiziqish ortadi. 
Biroq, bugungi kunda ham maktab amaliyotida besh balli baholash tizimidan 
foydalanilayotganligi bois pedagoglar mazkur tizimning rag‘batlantiruvchi rolini 

---

29 
oshirish 
yo‘llarini 
izlamoqdalar. 
Bu 
borada 
bir 
necha 
usullardan 
foydalanishmoqda. Xususan: 
-baholarni qo‘shish va ayrish alomatlari bilan ifodalash. Sinf jurnallarini 
yuritishning amaldagi qoidalari ifodaviy belgili baholarni qo‘llashga imkon 
bermaydi. SHu bois pedagog murosa qilib, sinf jurnaliga aniq baholarni qo‘yadi, 
plyus-minuslarni esa shaxsiy yon daftarchasida qayd etib boradi; 
-
raqamni balli baho (qo‘shimcha baho) bilan to‘ldirishi. Bu usul 
instruktiv ta’qiqlarga ega emas, biroq pedagoglar tomonidan kam qo‘llaniladi, 
zero, bu usul dars davomida shusiz ham tanqisligi seziladigan vaqtni ko‘proq 
sarflashni talab etadi; 
-
o‘qituvchining kundalik daftarga baho qo‘yish bilan birga ota-onalar 
uchun qaydlarni yozishi. Bu usul o‘quvchining oila oldidagi mas’uliyatini 
kuchaytirishga asoslanadi. Quyidagi holat inobatga olinmasa, bunda biror g‘ayri 
oddiylik yo‘q. Kundalikda qayd etilgan yozuvlar mazmuni bilan tanishish ularning 
asosan salbiy mazmunda ekanligini ko‘rsatadi. Ma’lumki, salbiy fikrlar 
o‘quvchilarda ta’lim olishga bo‘lgan rag‘batni barbod qiladi. Tadqiqot 
natijalarining ko‘rsatishicha, 5-6-sinf o‘quvchilarida ta’lim olishga bo‘lgan 
rag‘batning pasayishini ta’minlovchi omil – aynan kundalikdagi salbiy 
mazmundagi qaydlardir.