Mavzu: Boshqaruv hisobini isloh qilishni nazariy va amaliy jihatlari

Boshqaruvga oid qarashlarning rivojlanish bosqichlari

Yillar	Shaxs yoki etnik guruh	Menejmentning rivojlanishidagi asosiy hissasi
1	2	3
Eramizdan oldin
5000	Shumerlar	Yozuv vujudga keldi, ma’lumotlar qayd qilina boshlandi
4000	Misrliklar	Rejalashtirish, tashkillashtirish va nazorat qilish zarurligi asoslandi
2600	Misrliklar	Boshqaruvni tashkil etishdagi nomarkazlashtirish tamoyiliga amal qilish asoslandi
1800	Xammurapi	Nazorat qilishda guvohlar va yozma hujjutlardan foydalanish, eng kam ish haqining belgilanishi, javobgarlikni boshqalarga yuklashlarga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligi tan olingan
1491	Yahudiylar	Tashkillashtirish konsepsiyasi asoslandi
600	Navuxodonosor	Ishlab chiqarishni nazorat qilish va rag‘batlantirishni ish haqi orqali amalga oshirish
400	Suqrot	Menejmentning universallik tamoyili shakllantirildi
400	Ksenofont	Menejmentning alohida san’at turi sifatida tan olinishi
175	Katon	Ishlarni yozib borilishidan foydalanish
Eramizda
20	Iisus Xristos (Iso payg‘ambar)	Yagona boshlanish. Oltin qoida. Insoniy munosabatlar
1100	Gazali (Imom G‘azzoli)	Menejerga qo‘yiladigan talablar
1835	Marshall, Logman	Menejmentning tan olinishi va nisbatan muhimligining muhokama qilinishi
1881	Jozef Varton	Kollejlar uchun tadbirkorlik menejmenti kursining ishlab chiqilishi
1900	F.U.Teylor	Ilmiy Menejment, tizimli yondashuv, kadrlar Menejmenti, mehnat va Menejment o‘rtasida kooperatsiyaning zarurligi, funksional tashkilot, baholash
1916	G.Fayol A.G.Chern	Menejmentning dastlabki to‘liq nazariyasi shakllandi, uning funksiyalari, tamoyillari, Menejmentning o‘qitilishini zarurligini tan olinishi Menejmentning funksional konsepsiyasi
1919	Morris Kuk	Menejmentdan turli sohalarda foydalanish imkoniyati ochildi
1927	Elton Meyo	Guruhli intilishlarning sotsiologik konsepsiyasi
1943	Lindell Urvik	Menejment tamoyillarining yagona korelyatsiyasi ishlab chiqilishi
1949	Norbert Viner	Informatsiyalar nazariyasida tizimli tahlilning ishlab chiqilishi
1976	Romari Styuart	Har xil vaziyatlarda Menejer faoliyatini cheklash va alternativ usullar
1985	Tom Peters	Iste’molchilarga odamlar singari, tashkilot personaliga esa biznes rivojlanishining muhim resursi kabi munosabatda

Boshqaruv hisobining kontseptsiyasi schetlar rejasini amaliyotga joriy etish ikki razryadli buxgalteriya hisobi schetlari tizimidan to‘rt razryadli tizimga o'tish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu amaliyotda qo'llanib kelinayotgan schetlar rejasi bo'lib, bunda barcha schetlar balans tuzishda ishtirok etadi. To'rt razryadli schetlar tizimi ulam i to'rtta razryadga ajratadi:

a) balans schetlari, ya’ni, balans tuzishda ishtirok etuvchi schetlar;

b) operatsion, "Xarajatlar — ishlab chiqarish hajmi — foyda" usuli bo'yicha moliyaviy natijalam i aniqlashda qo'llaniladigan va boshqaruv buxgalteriyasida foydalaniladigan schetlar (9.1-jadval).

Korxonalarda xarajatlar hisobi va tannarx kalkulatsiyasining zamonaviy usul hamda tizimlarini qo'llash ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxini to'g'ri aniqlash, chetlanishlar hisobi va tahlilini yuritish kabi imkoniyatlarni beradi. Ularga "Direkt-kosting", "Standart-kost", "JIT", "ABC", "SCA" va "FQT’’la m i kiritish mumkin.

Boshqaruv hisobi manfaati jihatidan qaraladigan bo‘lsa, oddiy qilib aytganda, "Standart-kost" tizimi boshqaruv tomonidan xarajatlarni rejalashtirish va ularni nazorat qilish uchun ishlatiladigan quroldir. U o‘z o‘zidan xarajatlarni hisobga olish tizimi sifatida ishlatilmaydi, jarayon bo‘yicha tannarx hisob-kitob uslublari, yoki ularning har qanday kombinatsiyalarida buyurtma sifatida ishlatilishi mumkin. Xo‘jalik yurituvchi subyekt «Standart-kost» tizimini to‘liq qo‘llaganda, sotilgan mahsulotlar tannarxi va zahira hisobiga ta’sir etuvchi barcha xarajatlar amalga oshirilgan xaqqoniy xarajatlar ko‘rinishida emas, balki oldindan aniqlangan xarajat yoki me’yoriy ko‘rinishda ifodalanadi. Xarajatlar xarakati va hisob tizimiga kiritilgan me’yoriy xarajatlar «xarajat

- hajm - daromad» ko‘rsatkichlari bilan birgalikda byudjetlarni nazorat qilishda ma’lumotlar manbaini ta’minlaydi.

Bu usuldan – xo‘jalik yurituvchi subyektni boshqarishning turli qirralarida va maxsus ishchilarning ish faoliyatini baholashda, har xil ishlab chiqarish istiqboli variantlarini ko‘rib chiqishda va byudjetni tayyorlashda foydalaniladi va bu usul, shuningdek ishlab chiqarilgan mahsulotga (bajarilgan ishga, ko‘rsatilgan xizmatga) sotish bahosini belgilashda yordam beradi.

«Standart-kost» tizimi rivojlangan mamlakatlar ishlab chiqarish kompaniya va xo‘jalik yurituvchi subyektlarining deyarlik barchasida qo‘llaniladi. Lekin, bu tizimda qo‘yilgan maqsadga erishishda omillarning mohiyatini va ta’sirini baholash turli mamlakatlarda turlicha (jadvalga qarang). Masalan,

	ahamiyatlilik darajasiga qarab tizimda tutgan o‘rni
	AQSh- da	Kanadada	Yaponiyada	Angliyada
Xarajatlarni boshqarish	1	1	1	2
Baholarni belgilash va baho siyosati	2	3	2	1
Byudjetli rejalashtirish va uni nazorat qilish	3	2	3	3
Moliyaviy hisobotni tayyorlash	4	4	4	4

Boshqaruv hisobida oqilona investitsiya qarorlari qabul qilishni ta’minlash korxonaning investitsiya faoliyati murakkabligi va dastlab taqdim qilinayotgan loyihalarning iqtisodiy samaradorligini baholash hamda ularning ko'p mablag' talab qiladigan tomonlarini tahlil qilish zarurati bilan belgilanadi.

Shuningdek, korxona bo'linmalarida sodir bo'lgan muomalalami to'liq hisobga olish ularni muayyan vakolatlar va m as’uliyatlar bo'yicha segmentlarga ajratishni taqozo etadi. Segm entar hisobot axborotlari biznesning har bir segmenti faoliyatini sifat jihatdan baholash imkonini beradi.

Korxona segmentlari (javobgarlik markazlari) faoliyatini boshqarishda ular o'rtasida transfert bahoni to'g'ri shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Transfert baho korxonaning bir javobgarlik markazidan boshqa javobgarlik m arkaziga o'tkaziladigan m ateriallar, yarim tayyor mahsulotlar yoki xizmatlar bahosini aniqlashda qo'llaniladi.

Boshqaruv qadimdan paydo bo‘lib, rivojlanib kelmoqda. Boshqaruv faoliyati samarali tashkil etilmaganda edi, Misr ehromlari qurilmagan, Vavilonning go‘zal bog‘lari bunyod etilmagan, urushlar bo‘lmagan, shaharlar va davlatlar paydo bo‘lib, gullab-yashnamagan bo‘lar edi³.

Boshqaruv xo‘jalik yurituvchi subyekt va tashkilotlar paydo bo‘lishi bilan shakllana boshladi. Ammo qadimda tashkilotlar hozirgi zamonaviy xo‘jalik yurituvchi subyekt va tashkilotlardan sezilarli darajada farq qilgan. Bu farqlarni xo‘jalik yurituvchi subyekt va tashkilotlar ko‘lamining juda kichikligi va shunga muvofiq yirik tashkilotlar va rahbarlar sonining kamligi; o‘rta bo‘g‘in rahbarlarining amalda yo‘qligi; rahbarlik lavozimlarini kuch, ya’ni zo‘ravonlik bilan egallash;

buyruqbozlikka katta e’tibor berish; tashkilot uchun muhim qaror qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar sonining kamligida kuzatish mumkin.

Karlof tomonidan bir tizimga solingan boshqaruvga oid qarashlarning eng muhim rivojlanish bosqichlari shu sohani o‘rganmoqchi bo‘lganlar uchun muhim yo‘riqnomadir. Ana shu tizimda keltirilgan, ya’ni qadimda o‘rganilgan boshqaruv usullarining aksariyati bugungi kunda ham o‘z dolzarbligi va ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Shunga muvofiq, ularni yanada rivojlantirish, xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga yaqin bo‘lgan jihatlarini takomillashtirish, zamonaviy boshqaruv fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi, deb hisoblaymiz.

Taraqqiyotning hozirgi bosqichida, boshqaruvga oid qarashlarning tez rivojlanayotganligini kuzatish mumkin.

Bu taraqqiyot bosqichidagi boshqaruv qanday bo‘lishi, xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini samarali tashkil qilish uchun uning qaysi yo‘nalishlari, tamoyillari va usullari asos qilib olinishi lozim degan muhim masalani yechish maqsadida uning iqtisodiy rivojlanish tarixiga yaqin bo‘lgan davrdagi nazariyasi mohiyatini, tashkil qilishning yo‘nalishi va usullarini yaqindan o‘rganish lozim.

Bu borada butun dunyoda tan olingan amerikalik injener Teylorning (1856-1915 yy.) hissasi katta bo‘lgan. U boshqaruv nazariyasining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Bunga, asosan, XX asr boshlarida

AQShda yuzaga kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat turtki bo‘ldi. AQSh uchun ushbu davrda sanoatning gurkirab rivojlanishi xususiyatli bo‘lib, temir yo‘l tarmoqlari mamlakatni samarali boshqaruvga ehtiyoj sezgan yirik ishchi kuchi bozoriga aylantirdi. Birinchi navbatda tadbirkorlar boshqarish usullariga katta e’tibor bergan xo‘jalik yurituvchi subyektlar gullab- yashnadi.

Qayd etish lozimki, ana shu vaqtgacha tadbirkorlarga menejmentning sirlari o‘rgatilmas edi. Ammo oldindan to‘plangan tajribalar o‘z ijobiy natijasini berdi¹.

Eng muhimi va mamlakatimiz amaliyoti uchun e’tiborlisi — ana shu davrda boshqaruv san’ati tajribalar asosida rivojlandi, boshqaruvga o‘qitish esa, faqat tadbirkorlarning shaxsiy xatolari va kashfiyotlari evaziga amalga oshirildi. Ana shu vujudga kelgan iqtisodiy-ijtimoiy vaziyatning barchasi boshqaruvning fan sifatida kelib chiqishi uchun asos yaratdi.

Boshqaruv to‘g‘risidagi zamonaviy fan 1911 yilda Teylorning "Ilmiy boshqaruv tamoyillari" kitobi nashrdan chiqishi bilan boshlandi. Teylor quyidagicha tavsiflanadigan "Ilmiy boshqaruv" tizimini taklif qildi: "An’anaviy bilimlar o‘rniga

— fan; qarama-qarshiliklar o‘rniga — garmoniya; yakka mehnat o‘rniga — hamkorlik; unumdorlikni cheklash o‘rniga — maksimal unumdorlik; har bir alohida ishchining eng maksimal unumdorlikka erishishi va eng yuqori darajadagi farovonlik"

Teylor birinchi bo‘lib, har qanday ixtiyoriy olingan xo‘jalik yurituvchi subyektda boshqaruvni samarali tashkil qilish uchun quyidagi 4 ta mezon bajarilishi lozimligini ilmiy jihatdan asoslagan¹: