Мавзу: диний эьтиқодлар ва дафн маросимлари

Кўзали босқичида
қадимги деҳқончилик маданиятларида бир қатор янги 
муносабатлар пайдо бўлганлигини дафн маросимларининг мураккаблашиб боришида ҳам 
кўриш мумкин. Бу босқичда нафақат моддий маданиятда, балки диний мафкурада ҳам 
янги ўзгаришлар юз беради. Кўзали босқичи қабрларида ягона диний-мафкуравий марказ 
– ибодатхонанинг таъсирини кўриш мумкин.
Жарқўтон қабрларида олиб борилган изланишлар натижасида, Кўзали босқичига 
тегишли 161 та
42
қабр аниқланган. Кейинги изланишлар натижасида бу кўрсатгич 182 
та
43
га етган. Ҳозирги кунда бу рақамлар янада кўпайган. Бу қабрлар бутун Жарқўтон 
қабристонидаги тепаликларнинг деярли барчасидан топилган. Қабрлар асосан, айвонли 
лаҳат кўринишида бўлган бўлсада, баъзан ёрма қабрлар ҳам учраб туради. Бу босқич 
қабрларининг аввалгиларидан фарқи, кўп қабрларда кириш чуқурчаси қабрнинг шимолий 
қисмида жойлашганлиги билан характерланади
44
.
Кўзали босқичи қабрларини ўрганиш ва кузатиш орқали, бу босқичда марҳумни 
асосан уч хил кўринишда дафн этиш усули қўлланилганлиги аниқланган. Булар - 1) якка 
ҳолатда; 2) одам билан бирга қўйнинг кўмилганлик ҳолати; 3) кенотаф қабрлар ва уларда 
марҳумнинг митти кўриниши қўйилганлик ҳолат
45
лари учратилган. Майитнинг қабрда 
жойлашиш ҳолатини В.Ионесов 5 та типга ажратади.
1)
ғужанак ҳолатда, ўнг томонга ёнбошлатиб, кириш томонга орқаси билан қаратилган 
(эркак ва кичик ўғил болалар учун); 
2)
ғужанак ҳолатда, чап томонга ёнбошлатиб, юзи кириш эшиги томонда (аёл ва кичик 
қизчалар); 
3)
орқаси билан ётган ҳолатда, оёғининг ораси кенг очилган (эркаклар учун); 
4)
сал “ўтирган” ҳолатда, оёқлари кўкрагигача букилган (эркаклар учун); 
5)
одам жисмининг аъзо қисмлари бўлиб ташланиб кўмилган (эркаклар учун). 
42
Абдуллаев Б. Культура древнеземледельческих племен эпохи поздней бронзы Северной Бактрии // 
Автореф. дис...канд. ист. наук. – Новосибирск, 1980. – С. 7. 
43
Ионесов В.И. Становление и развитие раннеклассовых отношений ... // дис... канд. ист. наук. – Самарканд, 
1990. – С. 100.
44
Ионесов В.И. Становление и развитие раннеклассовых отношений ... // дис... канд. ист. наук. – Самарканд, 
1990. – С. 102. 
45
Ионесов В.И. Становление и развитие раннеклассовых отношений ... // Дис...канд. ист. наук. – Самарканд. 
1990 – С. 15.

---

18 
Асосан қабрларнинг кўп қисмида марҳум якка ҳолатда одатдагидек ён томони билан 
оёқ-қўллари букилган ҳолда жойлаштириб дафн этилган. Ҳайвонларни қурбонлик қилиш, 
уларнинг маълум аъзо қисмларини марҳум билан бирга қабрга қўйиш одатлари ҳам 
кузатилади. Қабрларда марҳумнинг юзи асосан ғарбга қаратиб қўйилган
46
. Бундан 
кўриниб турибдики, уларнинг мафкураларида, дафн этиш билан боғлиқ удум, 
маросимларида ўзидан олдинги босқичларга нисбатан ўзгариш юз бера бошлайди. 
Жарқўтон босқичида марҳумнинг боши бироз ғарбга қаратилган. Кўзали босқичига келиб 
эса, деярли барча қабрларда марҳумнинг боши ғарбга қаратилиши, уларнинг 
дунёқарашида ўлган одам қоронғуликка, нурсиз, қуёшсиз томонларга кетганлигига ишора 
қилинган бўлиши мумкин. Инсонларнинг ҳаётлик даврини қуёшли кунлар билан, порлоқ, 
нурли кунлар билан қиёслаб, вафот этишини қуёшнинг ботиши билан заминга тушадиган 
қоронғуликка, соқинликка, жим-житликка қиёс қилиб ва бунга ўзларини ишонтирган 
бўлсалар, ажаб эмас. Қабрга марҳум жойлаштирилгандан сўнг олдиндан тайёрлаб 
қўйилган дафн этиш анжомлари ва қабиладошлари томонидан тайёрлаб келинган 
овқатлар қабрнинг бўш қолган томонига жойлаштириб чиқилган. Эркакларнинг қабрида 
асосан жасаднинг орқа томонига, аёлларда эса, олд томонга жойлаштирилган. 
Бу даврга келиб, эътиқод билан боғлиқ бўлган диний маросимлар ва дафн этиш 
билан боғлиқ бўлган урф-одатлар кенг тарқалган. Бундай маросимларда қизил бўяқдан 
фойдаланишга катта аҳамият берганлар. Одам ва ҳайвон жасадларига, баъзан митти 
бронза буюмларга ҳам қизил бўёқ суртилган
47
. Ўша давр инсонлари тасаввурида қизил 
ранг қуёшнинг рамзи сифатида айнан маросимларда ишлатилганлигини археологик 
ашёвий далиллар тўлиқ тасдиқлайди.
Сополли маданиятининг Мўлали босқичи қишлоқ макони ва у билан бир даврга 
тегишли 7 та қабр илк бор, 1970 йилда археолог Б.Тургунов томонидан Шўрчи тумани 
Хўжаипак дарёси яқинидан, Қизилсойнинг ўнг қирғоғидан топилган. Бу қабрлар 
тузилишига кўра, 2 таси тўғри тўртбурчак шаклида қолганлари овал шаклида бўлган
48
. 
Ушбу қабрларда олиб борилган археологик изланишларда уларни Жарқўтоннинг сўнгги 
босқичига тегишли қабрларга ўхшашлиги ва улар билан даври бир эканлиги аниқланган. 
Шу сабабли, Жарқўтондаги бу давр қабрлари ҳам Мўлали босқичи номи билан ўрганила 
бошлаган. Жарқўтон қабристонида