Mavzu: Fe’llarning zamon, mayl va shaxs kategoriyalari. Fe’lning vazifadosh shakllari va modal shakllari. Fe’l yasalishi

---

1 
Mavzu: Fe’llarning zamon, mayl va shaxs kategoriyalari. Fe’lning vazifadosh 
shakllari va modal shakllari. Fe’l yasalishi. 
 
Mavzu rejasi: 
1.
Fe’lning zamon kategoriyasi.
2.
Fe’lning mayl kategoriyasi.
3.
Fe’lning shaxs kategoriyasi.
4.
Fe’lning vazifadosh shakllari. 
5.
Fe’lning modal shakllari.
6.
Felning tuzilish jihatdan turlari. 
7.
Fe’lning yasalishi.
Adabiyotlar: 
1. Hamrayev M., Muhamedova D., Shodmonqulova D., G‘ulomova
X., Yo‘ldosheva
 
Sh. Ona tili (darslik). - Toshkent: MOLIYA- IQTISOD, 2007-yil. 
2. M.Hamrayev. Ona tili. - Toshkent: “Ilm-ziyo-zakovat”, 2019. 141-150. 
3. M.Hamrayev. Ona tilidan lisoniy tahlil qoliplari. - T.: TDPU, 2019. 
 Axborot manbalari:
1.
www. tdpu. uz 
2.
www. pedagog. uz 
3.
www. ziyonet. uz 
Shaxs va predmetning ish-harakati va holatini ifodalaydigan mustaqil so`zlar 
fe’l
deyiladi. Masalan: 
Men olimlarga, ilohiyotchilarga, tarixshunoslarga hurmat-
ehtirom ko`rsatdim va e’zozladim. (A.Temur). Mehnat insonda ijodiy kuch 
uyg`otadi (Tafakkur jurnali). 
Grammatikada harakat va holat tushunchasi juda keng. Fe’l holat, 
belgining yuzaga kelishi, o`zgarishi kabi jarayonlarni ham harakat tarzida 
anglatadi: 
o`rik gulladi, yaproqlar sarg`aydi, bola uxlayapti 
kabi. 

---

2 
Fe’llarning barchasi bir umumiy
nima kilmoq?
degan so`roqqa javob 
bo‘ladi. 
Fe’l o`ziga xos morfologik belgilarga ega, ya’ni: 
1) ish-harakatning predmetga (to`ldiruvchiga) munosabati fe’ldagi o`timli va 
o`timsizlik ma’nosini hosil qiladi: 
o`qimoq, yozmoq
- o`timli fe’l; 
o`tirmoq, 
chiniqmoq 
- o`timsiz fe’l; 
2) ish-harakatning bajarilishi haqidagi tasdiq yoki inkorni anglashilishiga 
ko`ra fe’llar bo`lishli va bo`lishsizlik ma’nosini bildiradi: 
ayt
– bo`lishli, 
aytma
– 
bo`lishsiz; 
bilgan
– bo`lishli, 
bilgani yo`q
– bo`lishsiz fe’l; 
3) ish-harakat bilan uning bajaruvchisi, obyekt va subyektlar orasidagi 
munosabat nisbat ma’nosini hosil qiladi: 
kiydi
- aniq nisbat, 
kiyindi
- o`zlik nisbat, 
kiyildi
- majhullik nisbat, 
kiydirdi
– orttirma nisbat; 
4) ish-harakatning voqelikka munosabati mayl ma’nosida aks etadi: 
bordi, 
bormoqda, bormoqchi
- aniqlik mayli; 
boray, borgin, borsin
- buyruq-istak mayli; 
borsa
– shart mayli; 
5) ish-harakatning nutq so`zlanib turgan payt bilan munosabati fe’ldagi 
zamon ma’nosini hosil qiladi: 
o`rgandim
- o`tgan zamon, 
o`rganayapman
- hozirgi 
zamon, 
o`rganmoqchiman
– kelasi zamon; 
6) ish-harakatning biror grammatik shaxs (birlik yoki ko`plikda) tomonidan 
bajarilishi yoki bajarilmasligi fe’ldagi shaxs-son ma’nosida aks etadi. Fe’l shaxs-
son qo`shimchalari bilan tuslanadi: 
qiziqdim, qiziqding, qiziqdi; qiziqdik, 
qiziqdingiz, qiziqdilar. 
Demak, fe’l o`timli-o`timsizlik, bo`lishli-bo`lishsizlik, nisbat, mayl, zamon, 
shaxs-son ma’nolarini ifodalash kabi o`ziga xos morfologik belgilarga ega. 
Shu bilan birga fe’lning sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi kabi o`ziga xos 
vazifadagi shakllari ham mavjud ( 
ishongan odam
– sifatdosh; 
ishonib, ishongach
– ravishdosh; 
ishonish, ishonmoq kerak 
- harakat nomi). Fe’lning bu vazifadagi 
shakllari gapda ma’lum bir gap bo`lagi vazifasini bajarishga moslashgan bo`ladi. 

---

3 
Fe’l o`ziga xos maxsus so`z yasalish tizimiga ham ega: 
bahola, ulg`ay, 
tinchi, suvsira
– affiksatsiya usul bilan yasalgan fe’llar; 
xursand bo`lmoq, javob 
bermoq, sotib olmoq
- kompozitsiya usuli bilan yasalgan yasama fe’llar. 
Fe’llarda modal shakl yasalishi ham mavjud, u o`z ichida turli xil 
qo`shimcha ma’nolarni aks ettiradi: 
kulimsira
– kuchsizlik, 
turtkila
– davomiylik, 
yozib bo`ldi
– tugallanganlik kabi. 
Fe’l o`ziga xos sintaktik vazifalarga ham ega: 
1) sof fe’l gapda, asosan, kesim vazifasini bajarib keladi. Masalan: 
Insonni 
mehnat, odobni yaxshi fazilat bezaydi (Hikmatlar xazinasi); 
2) fe’lning vazifadosh shakllari sifatdosh, sifatlovchi-aniqlovchi, ravishdosh, 
hol, harakat nomi, ega, qaratuvchi-aniqlovchi, to`ldiruvchi kabi gap bo`laklari 
vazifasini ham bajarib keladi. Masalan: 
O`zingga yoqqan narsani boshqalarga 
ham ravo ko`r (Hadis namunalari). Dunyoda eng yomoni faqat o`zini bilib o`zgani 
unutib yashashdir (I.Karimov). Ilm-fanga intilish insonning eng oliy ma’naviy 
harkatlaridandir (Pedagogika tarixi).