Mavzu: Fizik o’lchashlar xaqida asosiy va umumiy tushuncha

O‘lchash haqida umumiy tushunchalar.

Fizik hodisalarni o‘rganish va ulardan amalda foydalanish turli fizik
kattaliklarni oichash, ya’ni ma’lumot olish bilan bogiiq. M a’lumot qancha
to la va xolisona boisa, fizik hodisalarning tub ma’nosini tushunish shuncha
chuqur boiadi. Fizik kattalikning muayyan qiymati texnologik jarayonning
rivojlanishi haqidagi m a’lumotning muhim qismidir. Turli usul va asboblar
orqali ifodalangan texnologik jarayonning holati haqidagi axborotlarni
, ya’ni deb bilamiz. Informatsiyalar, asosan, oichash
asboblari va qurilmalari yordamida olinadi.
Fizik obyektning sifat jihatdan umpmiy, lekin miqdor jihatdan har bir
obyekt uchun alohida xususiyati deb ataladi. Shunday qilib,
har bir fizik kattalik aynan shu kattalikning sonli qiymati birligiga
ko‘paytmasidan iborat boigan individual qiymati bilan ifodalanadi.
Bir-biriga muayyan tarzda noerkin boglangan kattaliklar yiglndisi
deyiladi. Fizik kattaliklar tizimi asosiy, qo‘shimcha va
hosila kattaliklardan iborat. Tizimga kirgan va boshqa tizimlarga nisbatan
shartli ravishda erkin hisoblangan fizik kattalik deb ataladi.
Xalqaro birliklar tizimi — SI (Sistem International — SI) fan va
texnikaning barcha sohalari uchun fizik kattaliklaming universal tizimi
boiib, 1960-yilning oktabr oyida „O ichov va tarozilar“ XI Bosh konfe
rensiyasida qabul qilingan.
SI ning joriy etilishi shu tizimda nazarda tutilgan va uning tarkibiga
kirmaydigan (ammo, hozir oichov birliklari sifatida qollanilayotgan)
birliklarning ilm iy-tadqiqot natijalarini hisoblashda, ishlab chiqarish
vositalari va asbob-uskunalarini loyihalashda, qurilish hamda qurilgan
obyektlardan foydalanishda, shuningdek, o ‘quv-ta’lim ishlarida ko‘pqiyinchiliklar tug‘dirayotgan oichov birliklaridagi turli xillikka barham
beradi. SI ning hozirgi qoilanilayotgan ayrim oichov tizimlariga nisbatan
muhim afzalligi shundaki, u — universal; oichov birliklarini birxillash
tirgan; asosiy, qo‘shimcha va o‘z hosilaviy birliklarini amaliyot uchun qulay
oicham larga mujassamlashtirgan; kogerent, ya’ni hosilaviy birliklar o i
chamlarini aniqlovchi fizik tenglamalardagi mutanosiblik koeffitsiyentlarini
tugatgan tizimdir. Uning tatbiqi bilan hisoblash tenglamalarining yozilishi
ancha soddalashdi.
Xalqaro birliklar tizimi (SI) da yettita asosiy va ikkita qo‘shimcha
kattalik qabul qilingan. Shuningdek, ular asosida ko‘pgina hosilaviy
kattaliklar va ularning birliklari ham tasdiqlangan. 1.1-jadvalda Xalqaro
birliklar tizimi (SI) da ifodalangan asosiy va qo‘shimcha ham da o ‘quv
jarayonida tez-tez uchrab turadigan m uhim hosilaviy kattaliklarning
oichov birliklari, belgilari keltirilgan.
0 ‘lchash — fizik kattaliklar qiymatlarini tajribada maxsus texnik
vositalar yordamida aniqlash.
Ko‘p hollarda oichash jarayonida oichanayotgan kattalik shunday fizik
kattalik bilan taqqoslanadiki, unga 1 ga teng boigan qiymat berilib, bu
uning fizik kattalik birligi yoki deyiladi.
0 kattalikning o ‘lchash usuli bilan, masalan, katta
likni oichov birligi bilan taqqoslash yordamida topilgan qiymatidan iborat.
0 ‘lchash natijasini tenglama ko‘rinishida quyidagicha yozish mumkin:
t/ = ^ yoki Q = U-q (1 .1 )
bu yerda, Q — o‘lchanayotgan fizik kattalik, U — oichash natijasi yoki oichanayotgan
kattalikning son qiymati, q — fizik kattalik birligi.
) tenglama deyiladi. Uning o‘ng
tomoni deb yuritiladi. O ichash natijasi doimo oicham li
kattalik boiib, u o‘z nomiga ega boigan q birlikdan hamda ayni shu
birlikdan oichanayotgan kattalikda nechta borligini anglatadigan U sondan
tashkil topgan.
Oichanayotgan kattalikning son qiymati bevosita, bilvosita, birlashtirib
va qo‘shma oichash usullari yordamida topiladi. Laboratoriya amaliyotida va
ilmiy tekshirishlarda birlashtirib va qo‘shma oichash usullaridan foydala
niladi.
deb oichanayotgan kattalikning izlanayotgan qiymati
tajriba m aium otlaridan bevosita aniqlanadigan oichashga aytiladi. Masalan,
haroratni termometr bilan, bosimni manometr bilan, uzunlikni chizgich
bilan oichash va hokazolar bevosita oichashdan iborat.
Bevosita oichash tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega:
Qbev. = С 'п (1.2)
bu yerda, oichanayotgan kattalikning uning uchun qabul qilingan oichov
birliklaridagi qiymati; S — raqamli hisoblash qurilmasi shkalasi b o iin m alari
ning yoki bir marta ko‘rsatishining oichanayotgan kattalik birliklaridagi qiymati;
shvkala boiinmalarining hisobida indikatorli qurilma bo‘yicha olingan sanoq.
deb oichash natijasi oichanayotgan kattalik bilan
m aium munosabat yordamida bogiangan kattaliklarni bevosita oichashga
asosan olinadigan oichashga aytiladi. Bilvosita oichash tenglamasi quyidagi
ko‘rinishga ega:
Qbu yerda, — oichanayotgan kattalikning izlangan qiymati; Q")ev —
bevosita oichanadigan kattaliklarning son qiymatlari.
Bilvosita oichashga o‘tkazgichning solishtirma elektr qarshiligini uning
qarshiligi, uzunligi va ko‘ndalang kesim yuzasi bo‘yicha topish; modda
zichligini uning massasi va hajmini oichash natijasi bo‘yicha topish va
boshqalar misol b o ia oladi. Bilvosita oichashlar bevosita oichashlarning
iloji b o im ag an ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilishda keng
qoilanadi.