Мавзу: Франк давлатида феодал муносабатларининг ривожланиши. Франция кироллигининг ташкил топиши. Режа



Download 62 Kb.
Sana05.07.2022
Hajmi62 Kb.
#742572
Bog'liq
5-mavzu


Мавзу: Франк давлатида феодал муносабатларининг ривожланиши. Франция кироллигининг ташкил топиши.


РЕЖА:



  1. Франкларнинг илк тарихи, Меровингларнинг бошкаруви.

  2. VIII-IX асрларда Франк давлати. Каролинглар династиясининг идора кила бошлаши.

  3. Карл Буюк империяси.

  4. Карл Буюк империясининг парчаланиши.

Рим империяси террториясида тузилган варвар киролликлари ичида энг каттаси ва кучлиси франклар кироллиги эди. Франклар бора-бора бургундларни буйсундирдилар. Галлиядан вестготларни суриб чикардилар. Италия лангобардларни забт этдилар ва Рейннинг нариги томонида колган герман кабилаларининг хаммаси деярли узларига итоат эттирдилар. Франкларнинг узлари хам дастлаб Рейннинг нариги томонида яшар эдилар. Уларнинг ота-боболари Тацитнинг асарида хар хил номлар билан, чунончи, хамавлар, сукамблар, батавлар деган номлар ва бошка номлар билан аталган. «Франк» деган ном (бу сузни «жасур», «эркин» деб таржима килишади.) III асрнинг уртларидагина пайдо булиб, кандайдир битта кабилага эмас, балки Рейннинг урта ва куйи окимларида яшаган бутун бир группа – герман кабилаларига таъллукли умумий ном эди. Бу кабилалар дастлаб Рейн дарёсининг унг киргогида яшар эдилар. Дастлаб улар Римликларга нисбатан душманлик муносабатида булдилар, кейин бу муносабат анча дустона муносабатга айланди.


451 йилдаги Каталаун жангида, юкорида курсатиб утилганидек, франклар, федеретлар сифатида Римликлар тарафида туриб, гуннларга карши урушдилар. Уша вактдаёк улар катта-катта икки группага булинган булиб, бир группаси (улар Рейннинг куйи окимида яшар эдилар) денгиз буйи франклари ёки Сали франклари деб, иккинчи группаси Рейннинг урта окимида (хар икки киргокда) яшаган франклар – киргок франклари ёки рипуар франклари деб аталар эди. Улардан кучлиси Сали франклари булиб, улар Галлиянинг Гарбига караб бордилар.
Хлодвигнинг подшолик тарихи (481-511) епископ Григорий Турскийнинг «франклар тарихи» деган китобида муфассал баён килинган булиб, Турский бу китобни анча кейинрок, VI асрнинг иккинчи ярмида ёзган. Франклар хаётида руй берган катта-катта вокеалар Хлодвиг номи билан боглангандир. Хлодвиг 486 йилда бутун Шимолий Галияни истило килди. Рим кушини франклар томонидан тор-мор этилди. Сиагрий вестготлар кироли хузурига кочди. Лекин вестготлар кироли уни Хлодвигга тутиб берди. Хлодвиг асирни улдиришга буйрук берди.
Хлодвиг уз подшолигининг охирги даврда Луаранинг жанубига анча жилиб бориб, Гарона дарёсигача етди. Вестготлар Галлиянинг жанубидаги ерлардан бир оз кисминигина саклаб колди холос.90-йиллар уртасида Хлодвиг христианликни кабул килди. Дастлаб христианликни Хлодвигнинг узи ва дружинаси кабул килди, кейин оддий франклар ва уларнинг оила аъзолари кабул килдилар. Лекин франкларнинг христианлашуви иккинчи бир, янада мухимрок ахамиятга эга эди. Галлия ва Римдаги эътиборли махаллий рухонийлар Хлодвигни ва бошка франк киролларини зур бериб куллаб-кувватладилар. Хлодвигнинг угил ва неваралари киролликни тез-тез булиб ва кайта булиб туришларига узаро урушлар олиб бориб туришларига карамай, киролликнинг чегараларини кенгайтиришни давом эттирдилар. 534 йилда улар Бургундияни забт этдилар, 542 йилда вестготларнинг Галлиядаги охирги ерлари хам босиб олинди.
Илгари Теодорих даврида остготлар кулида булган гегемонлик энди франклар кулига утди. Франкларнинг V аср охири VI аср бошларидаги ижтимоий тузуми “Сали хакикати” франкларнинг суд сохасидаги расм-коидаларининг туплами булиб, Хлодвиг замонида, унинг подшолигининг охирларида (500 йилга якин) ёзилган булса керак. Уларнинг хужалигида чорвачилик (айникса чучка бокиш) хам катта роль уйнаган.) “Сали хакикати” да яна баликчилик, асаларичилик, богдорчилик ва дехкончиликка оид асосий хунарлар тугрисида хам гапирилади. VI асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб франклар жамиятида кескин узгаришлар юз бера бошлади. Дунёвий зодагонлар хам черков зодагонлари хам, уз ерларини, киролдан ташкари биринчи навбатда дехконлар хисобига кенгайтирдилар. Эркин ва мустакил дехконларнинг аста-секин йуколиб, крепостной кишилар синфига айланишида ифодаланган феодаллашув жараёни собик Рим империясига келиб жойлашган варварларнинг хаммасида хам булди. Катта ер эгалигининг усиши ва шу билан бирга кирол ерларининг камайиб бориши хамда илгари факат киролнинг узигагина тобе булиб, унга асосий-харбий ресурслар бериб келган эркин дехконларининг хийла кисмининг йук булиши натижасида кирол хокимияти тушкунликка учради.
Дастлаб уч майордомдан энг кучлиги Нейстрия майордоми эди. У Бургундия майордомини хам узига буйсундирди. Лекин Нейстрия майордоми тез вакт ичида кучлирок булган бошка бир майордомнинг Австразия майордомининг каршилигига учради. Шу билан бирга Австрияда зодагонлар бир мунча кучсиз булиб, улар уз герцогининг, майордомининг бошчилигига буйсунишга мажбур эдилар.
VII асрнинг охири - VIII асрнинг бошларида Франк давлати бутунлай парчаланиб кетди. Пипин Геристальскийнинг галаба козонган булишига карамай, Нейстрия ва Бургундия магнатлари хали хам узларининг марказий хокимиятга у кадар карам эмас, деб хис килар эдилар. Аквитания киролликдан тамоман ажралиб чикди ва Австразия герцоги Аквитаниянинг хокимиятини тан олмади. Рейннинг нариги томонидан кабилалар – аллеманлар, фризлар, сакслар ва баварлар хам ажралиб чикди. Жануби – гарбда араблар хавф тугдира бошладилар, хатто VIII асрнинг 20 – 30 йилларида бутун Франк давлати араблар томонидан тугридан – тугри босиб олиниш хавфи остида колди. Лекин янги династия ана шундай огир бир шароитда киролликнинг харбий кучларини кайтадан ташкил этиб, ташки душманга зарба беришга муваффак булди. Бу династия янада феодаллашган зодагонларнинг таъсирини чеклаш хамда урта ва майда харбий хизматчиларга суяниб туриб, киролликни бир кадар, марказлаштиришга харакат килди.
Пипин Геристальскийнинг угли Карл Мартелл (“Тукмок”) майордом-герцог сифатида 715 йилдан идора килди. У гайратли ва истеъдодли лашкарбоши эди. Австразиянинг урта ва майда ер эгаларидан иборат булган уз дружиначиларига суяниб туриб, у Нейстрия аристократиясининг оппозициясини узил-кесил тор-мор килди, сунгра фризлар, сакслар, аллеманлар ва баварларга карши муваффакиятли юришлар килиб, Рейннинг нариги томонида франк давлатини тиклади. Бу кабилаларининг хаммаси франкларда яна хирож тулайдиган булди.
Харбий ишнинг реформа килиниши муносабати билан Карл Мартел ер сохасида алохида сиёсат юргизди. Яхши куролланган ва моддий жихатдан яхши таъминланган отлик аскарлар зарур булганлиги сабабли, Карл Мартелл давлат фондига карашли ерлардан (бу фонд янги истилолар ва исён кутарган зодагонларнинг ерларини мусодара килиш натижасида кенгайиб кетган эди) харбий бенифицилар деб аталган ер участкалари беришни кенг суратда кулланди. Бу бенефицийлар харбий хизматни уташ шарти билан умрбод фойдаланиш учун бериладиган уртача ва майда поместъелар эди. Шу билан кейинрок бориб пайдо булган майда поместъели рицарларнинг вужудга келиши учун асос солинди. Харбий хизмат утовларига давлат фондига карашли ерлардан участкалар бериш билангина чекланмасдан, Карл Мартелл шу максад учун черков ерларидан хам кисман фойдаланди. У узига карши кутарилган кузголонларда дунёвий зодагонлар билан бирликда катнашган епископ ва аббатларнинг поместъеларини мусодара килди. Нейстрияда ва Аквитанияда бундай рухоний ер эгалари куп эди. Рухонийлардан мусодара килиб олинган ерлар хам бенифицийларга айлантирилди. Гарбий Европа тарихида бу нарса биринчи марта утказилган катта секуляризация эди, яъни черков мулкини тортиб олиб, дунёвий кишилар кулига топшириш эди.
Карл Мателлнинг тахт вориси Пипин III Пакана хам (741-768) аввал факат майордом унвони билан юрди. Меровинг короллари одатдаги тартиб билан бири урнига иккинчиси келиб турди, лекин улар давлатни идора килиб туришда хеч бири катнашмас эди. Пипин хокимият тепасига келиши биланок папалар билан дустона муносабат урнатишга харакат килди. Худди шунинг учун у черков ерларини секуляризация килишдан бош тортди. Яна шу максадда Пипин Рейннинг нариги томонидаги папа миссионерларига турли йуллар билан ёрдам берди. Аллеманлар, фризлар ва сакслар уртасида христианликнинг таргиб килиниши бутун Гарбий Европа уз хокимиятига буйсундириш пайида булган папаларга хам, Рейннинг нариги томонидаги территорияларда махкам урнашиб олишга харакат килган франк хукмдорларига хам фойдали эди.
751 йилда Суассон шахрида франк зодагонлари йигилишида Пипин франк кироли деб эълон килинди. Орадан куп вакт утмай, Гарбий Германиядаги франк миссионерларининг ишига бошчилик килиб турган Майнц архиепископи Бонифаций папанинг буйругига мувофик Пипинни кирол деб таниш маросимини утказди. Шундай килиб, янги династия черковидан узига керакли санкция олишга муяссар булди. Лангобардларни тор-мор килиб, Пипин папа Стефан II га (752-757) Равенна Экзархатини ва Рим областини «хадя» килди, яъни папанинг урта Италиядаги ерларини хам уз ичига олган жуда катта бир территорияга узил-кесил мустакил дунёвий хукмдор булиб олишга ёрдам берди. Шу тарика VIII асрнинг урталарида Европада черков папа давлати вужудга келди, давлат бутун урта асрлар тарихи давомида катта роль уйнайди ва хатто янги (1870 йилгача) ва энг янги замонда хам сакланиб колди (Рим шахрининг бир кисмини эгаллаган хозирги папа «давлати» - Ватикандир, у 1922 йилдан бери яшаб келмокда).
Шу нарса храктерлики, франк кироллиги билан булган музокараларда папалар одатда, Рим областини Рим епископларига IV асрда Константин Буюк хадя килган, бинобарин, франк кироли илгаридан «конуний суратда» папага карашли булган нарсани унинг узига «кайтариб беряпти» холос, дер эдилар. Папалар билан янги франк династияси уртасида мустахкам иттифок вужудга келди, бу иттифок хар икки томоннинг бир – биридан чинакам манфаатдорлигига асосланган эди. Отасига ухшаш Пипин хам Рейннинг нариги томонида ва Аквитанияда урушларни давом эттирди. Унинг замонида араблар Жанубий Галлияда бутунлай сикиб чикарилди. Пипин уз сиёсати билан франк кироллигининг равнак топиши учун замин тайёрлади. Унинг угли Карл Буюк даврида Франк давлати империяга айланди
Карл Буюк Каролинглар династиясининг энг атокли номоёндаси эди (династия хам унинг номи билан аталган). У 46 йил хукмронлик килди. (768-814). Карл катта саркарда ва истилочи эди. Таркиб топаётган франк феодал давлати Карл даврида жуда катта агрессив сиёсат юргизди. Жуда куп жойларни истило килиб, Карл Буюк жуда катта бир давлатга бошлик булди. Рим империяси кулагандан кейин Гарбий Европада Карл Буюк давлатидек катта давлат дунёга келмаган эди. Карл Буюкнинг шахсан узи 50 дан ортик юришда катнашди. У Европанинг турли жойларида уруш килди. У аввало лангобардлар масаласига жуда катта эътибор берди. Лангобардлар Пипин томонидан тор-мор килинган булишига карамай, лангобардлар саройида франклар билан иттифокда булишга карши яна уруш очди. У лангобардлар пойтахти Павияни босиб олди ва лангобардлар кироли Дезидерийни тахтдан туширди. Лангобардия шундан кейин уз мустакиллигини йукотди. Лекин Карл Буюк урушларидан купини шаркда – Марказий Европада олиб борди. У сакслар билан булган урушларга айникса куп куч сарф килди. Бу уруш каттик булиб, 30 йилдан ортик (722 йилдан 804 йилгача) давом этди. Франкларни хисобга олмаганда, сакслар Гарбий Германияда яшаган кабилалар ичида энг катта кабила эди. Улар Рейндан Эльбагача чузилган жуда катта территорияда урнашган эди. Саксларнинг Карл замонидаги ижтимоий тузумида уругчилик тузуми аломатлари, унинг барча яхши ва ёмон томонлари хали анчагина сакланиб колган эди.
Франк кироли кул остидаги ерларнинг жуда кенгайиб кетиши, табиий, Карл Буюкни ва унинг маслахатчиларини унвонини (титулни) узгартириш тугрисида уйлашга мажбур килди. 800 йилда Карл Римда булган вактида папа унга "Римликлар императори" тожини кийдирди. Бир оз вактдан кейин Шаркий Рим – Византия императори деб эмас, балки римликлар императори деб эълон килинди. Жуда катта бир давлатни идора килиш иши Карлдан маъмурий аппаратни кайта тузишни талаб килди. У амалдорлар оркали, императорнинг махсус фармонларини чикариш, махаллий хокимиятни бир кадар систематик назорат килиб туриш йули билан идора этувчи марказлашган давлат тузишга харакат килди. Карл Буюкнинг идора килиш маркази кирол саройи – палаций эди. Юкори мансабдаги амалдорларнинг бутун иши шу палацийда марказлаштирилган булиб, булар: палата графи (у оддий судъя булиб, императорнинг йуклигида унинг уринбосари хам эди), архиканцлер, камерарий, коннетабль ва бошкаларидан иборат эди. Махаллаларда энг катта амалдорлар графлар – лотинчасига comites, яъни маъмурий округларнинг бошликлари ва уларнинг викарийлари ёки вице-графлар ва бошкаларнинг бошликлари буйсунарди. Императорнинг фармонлари ёзма равишда тузилиб, капитулярия деб аталар эди (капитулярия лотинча caput деган суздан олинган булиб, боб демакдир, фармон алохида параграфларга булинганлиги учун шундай деб аталарди). Карл Буюкнинг 250 га якин фармони бизгача етиб келди.
Бу фактларнинг хаммаси Карл Буюк замонида идора килиш аппаратининг анчагина бюрократлашганини курсатади. Меровинглар ва дастлабки Королинглардаги ана шу ибтидоий идора аппаратининг аксинча Карл империясида амалдорларнинг доимий чиновниклик аппарати таркиб топди. Карл Буюк бюрократиясининг ташкил топишига Рим традицияси шубхасиз таъсир килди. Кироллик – императорлик канцелярияларидаги давлат тили, латин тили, яъни римликлар тили эди. Карл Буюк ва унинг ворислари замонида феодаллашув процессининг жуда тезлашиб кетаётганлиги империянинг парчаланиб кетишида жуда катта ахамиятга эга. Бирок Карл Буюк империяси «кабила ва халкларнинг курсатмасидан иборат» булиши билан бир вактда, феодаллашаётган жамият хам эди. Карл магнатлар ва бошка «нуфузли одамлар» томонидан дехкон ерларининг тортиб олинишини чеклашга анча уринди, бирок ердор зодагонлар унинг фармойишларига каршилик курсатганлари учун бу фармойишлар амалда бажарилмай колаверди. Феодаллашув империяни сиёсий таркокликка ва пировардида, сиёсий жихатдан майда кисмларга булиниб кетишига олиб келди. Бу нарса хаммадан бурун магнатлар съездлари ахамиятининг ортишида куринади.
Каролинглар поместъесини урганиш учун асосий манба Карл Буюкнинг «Поместъелар тугрисидаги капитулярий»си ва «Аббат ирминон полиптиги» деб аталган хужжатдир. Франкларнинг кишлок хужалиги VIII – IX асрларда анча муваффакиятларга эришди. Каролинглардан колган манбаларга караганда дехкончиликнинг асосий системаси булган. Каролинглар поместьеси аник натурал хужалик хусусиятларига эга эди. Бу хакда «Поместъелар тугрисидаги капитулярий»да жуда очик далиллар келтирилган, бу «Капитулярий» да поместьеларда етиштирилган махсулотларнинг кирол оиласи ва кирол сарой ахллари эхтиёжларини коплашга сарфланганлиги бир неча марта таъкидлаб утилди. Карл Буюк уз замонасининг анча маърифатли кишиси эди. У гарчи ёши анча улгайган вактида укиш-ёзишни урганган булсада, грек ва латин тилларини биларди. Бу олимлар ичида Йорк епископлик мактаби (Англиянинг шимолида) укиган Алкуин номли англ-сакс айникса машхур эди. Сунгра Карлнинг саройда уша вактнинг кузга куринган бошка ёзувчилари – лангобардиялик Павел Дьякон, испаниялик вестгот Теодульф ва бошкалар хам яшар эди. Карл саройида узига хос бир олимлар жамияти вужудга келди, бу жамият антик дунёдан ибрат олиб, «Академия» деб аталди. Бу жамиятнинг ишларида Карлнинг узи хам катнашди. Академия катнашчилари латин авторларининг, ёзувчи ва шоирларнинг асарларини укидилар, баъзида эса антик авторларга таклид килиб узлари хам асарлар ёздилар. Шу нарсани унутмаслик керакки, Каролинглар маърифатидан жуда кам киши бахраманд булди. Хатто Карл Буюк саройидаги мансабдорларнинг хам жуда купчилиги укиш-ёзишни билмасдан утиб кетди. Амалда Карл Буюкнинг «маърифатпарварлик» тадбирлари купдан-куп черков епископлик мактабларининг ривожланишигагина олиб келди, кейинчалик бу мактаблар заминида урта аср университетлари вужудга келди.
Карл Буюк 814 йилда 72 ёшида вафот этди ва Ахенга кумилди, у умрининг сунги йилларини шу Ахен атрофида утказган эди. Карл Буюк вафот килгандан кейин императорлик унвони унинг катта угли Людовикка утди, Людовик илгари отасининг хаётлик чогида узок вакт Аквитания кироли булиб келган эди. Карл Буюк улгандан кейин унинг империяси узок умр курмади. Бу илк урта аср харбий-феодал монархияси булиб, унда чинакам марказлашув учун етарли даражада иктисодий база йук эди. Натурал хужалик хукмронлиги, айрим область ва районларнинг ва хатто айрим поместьеларнинг хам бикиклиги, шахарлар ва савдонинг кам ривожланганлиги – мана шуларнинг хаммаси империянинг мукаррар равишда парчаланиб кетишига сабаб булди. Карл Буюк замонида крепостной поместьелар эгаси булиб, узил-кесил карор топган ва Карл Буюк олиб борган урушлар натижасида жуда куп янги ерларга эга булган феодалларнинг узи мустахкам марказлашган хокимиятидан безор эди. Бунинг натижасида кирол энг мухим социал кучнинг ёрдамидан махрум булди, холбуки, Австразия герцог-майордомлари аслида шу кучнинг ёрдами соясида юзага чиккан эди. Карл Буюкнинг угли император Людовик художуй замонида (814-840) булиниб кетиш йулидаги интилишлар зур бериб намоён булди. У лапашанг бир кирол булиб, рухонийларга (унинг художуй деган лакаби хам шуни курсатади) ва дунёвий зодагонларга бутунлай карам эди. Бу хол Каролинглар замонида халкларнинг ташкил топиш жараёни юз берганини очик курсатади.
843 йилда Верденда Карл Буюкнинг уч невараси йигилишида империя уч кисмга булинди. Верден ахдига мувофик акаси Лотарь императорлик унвонини саклаб колди, лекин укалари нисбатан хеч кандай махсус хукукка эга эмас эди, укаларининг хар кайсиси уз холича батамом мустакил кирол булиб колди. Лотарга Италия, шаркда Рейн билан гарбда Масс, Шельда, Сена ва Рона дарёлари ерлар (бунга Бургундия хам киради) тегди, Рейннинг шаркидаги ерлар Людовик немисга утди. Лотарга карашли ерларнинг гарбидаги ерлар Карл Ялтирокбошга тегди. Кейинрок бориб, Лотарь улгандан сунг ерлар кайтадан булинди. Лотарнинг авлодлари Италиядаги ерларнигина уз кулида саклаб колди, Рейн буйидаги ерларнинг хаммасини эса Людовик билан Карл узаро булишиб олди. Бургундия мустакил кироллик булиб ажралиб чикди. Императорлик унвони кейинрок бориб Каролинглар хонадонининг бошка авлодлари вакилларига утди. Верденда булган таксимот Европада кейинчалик вужудга келган учта катта давлатнинг - Франция, Германия ва Италиянинг ташкил топишини умумий бир тарзда белгилаб берди.


АДАБИЁТЛАР:


1 . Т. Б. Алисова, Т. А. Репина, М. А. Таривердиева. “Введение в романскую
филологию”, Учебник, М., ”Высшая школа”, 1987.
2. М. В. Сергиевский, ”Введение в романское языкознание” М., Издательство
лит-ры на иностранных языках. 1954.
3. Вольф Е. М. Формирование романских литературных языков. Португальский
язык. М., 1983.
4. Формирование романских литературных языков. М., 1984.
5. www.ziyonet.uz
Download 62 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish