Mavzu: Fuqarolik huquqida Fuqarolik huquqiy munosabatlar

Ashyoviy huquqlar. Qit'a huquq tizimida ashyoviy huquqlar turkumi mavjud. Bu huquqning mohiyati ashyoning shaxs bilan bog`liqligida yotadi, shaxsning shaxslar bilan bog`liqligida emas. Ashyoviy huquqlarning alohida turlari mavjud bo`lishi bilan birga, barcha ashyoviy huquqlar uchun umumiy qoidalar ham mavjud.
Ashyoviy huquqlar shaxsning o`z ashyolariga bo`lgan huquqlariga (bular jumlasiga mulk huquqi ham kiradi) va shaxsning o`zgalar ashyolariga bo`lgan huquqlariga (bular jumlasiga servitutlar, emfitevzis, garov, qurilish qilish huquqi va shu kabilar kiradi) bo`linadi. O`zgalar ashyolariga bo`lgan huquqlar begonaning mol-mulkiga bo`lgan ta'sirning usullari, hajmlari, quvvati va boshqa jihatlari bo`yicha farqlanadi. O`zgalar ashyolariga bo`lgan huquqlar mulkdorga burchlar yuklagani sababli ashyoviy huquqlar doirasi qat'iy belgilab qo`yilgan (numenis clausus). Bu esa, ushbu doira, ro`yxatdan tashqari o`zboshimchalik bilan ashyoviy huquqlar vujudga kelmasligini bildiradi. Har qanday holda ham ashyoviy huquq mazmuni pozitiv huquq bilan belgilanadi.
Ashyoviy huquqlarni alohida turlari bilan birga egallash shaxsni ashyo bilan bog`langanligi faktik holati (shaxsni ashyo ustidan hukmronligi) ekanligiga katta e'tibor qaratiladi. Qit'a huquqi doirasida egallash maxsus egalik qilishni ta'minlash da'volari bilan himoya qilinadi, muayyan mezonlarga javob beradigan egalik qilish buzilganda, huquqbuzarni aybidan qat'i nazar, bunday da'volarni qo`llash mumkin.
Tabiiyki, asosiy ashyoviy huquq bo`lib mulk huquqi hisoblanadi. Ashyoviy huquq normalarining asosiy qismi unga bag`ishlangan. Har bir mamlakatda mulk huquqining mazmuni o`ziga xos bo`lishiga qaramasdan, ularning barchasi uchun umumiy bo`lgan jihatlar ham mavjud.
Qit'a huquq tizimida mulk huquqini talqin etishda Rim an'analariga va eng avvalo, «bir ashyoga nisbatan ikkita to`liq mulk huquqi bo`lishi mumkin emas» degan asosiy tamoyildan kelib chiqiladi. Mulk huquqi yagona va bo`linmasdir. Bo`lingan yoki ikkilangan mulk bo`lishi mumkin emas. Mulk huquqini ushbu doirasiga sig`maydigan hayotiy vaziyatlarning xususiyatlari yo o`zgalar mulkiga bo`lgan huquqlarda yoki u yoki bu obyektga nisbatan u yoki bu subyektning mulk huquqini o`ziga xosliklarini belgilab ko`yishda ifodalanishi mumkin. Garchi keyingi vaqtlarda qit'a huquqi tomonidan anglo-amerika huquqining mutlaqo qarama-qarshi tamoyillaridan (masalan, trastt, yoki ishonib topshirilgan mulk) kelib chiquvchi konstruksiyalar o`zlashtirilayotgan bo`lsa ham, biroq ular o`rnashib qolgan an'analarni buzmagan holda moslashtirilmoqda (masalan, ishonib topshirilgan mulk o`rniga o`zganing mol-mulkini ishonchli boshqarish belgilangan).
Qit'a huquq tizimi amal qilayotgan tamoyillardan yana biri – bu mulk huquqining eng to`laqonligi tamoyilidir (plena in re potestas). Yevropa mamlakatlarining qonunchiligida mulk huquqining tarkibiy qismlari (mulkdor vakolatlari – egallash, tasarruf etish, daromad olish huquqi va shu kabilar) turlicha ifodalaniladi, ba'zan esa hatto g`aroyib vakolat ham (masalan, mol-mulkni yo`q qilib tashlash huquqi) belgilab qo`yilgan. Biroq ayni vaqtda ushbu vakolatlar bilan mulk huquqi mazmuni chegaralanmasligi, bu vakolatlar «eng mutlaq tarzda», «mulkdorning xohishiga ko`ra», «mustaqil tarzda» amalga oshirilishi belgilab qo`yilgan. Xuddi shu bilan mulk huquqining maxsus xarakteri, uning boshqa huquqlardan farqi, uni boshqa ashyoviy yoxud majburiyat huquqi bilan taqqoslaganda mazmunan har doim keng va mustaqil ekanligi ta'kidlanadi.
O`zgalar mulkiga bo`lgan huquqlar (iura in re aliena) ham nihoyatda turlicha va xilma-xil, biroq bu huquqlar ta'siridagi ashyoning mulkdori mavjudligi ularni yagona guruhga birlashtirib turadi. Umumiy qoidaga ko`ra, mulkdor uning ashyosiga nisbatan ta'sirlarga toqat qilishi lozim, biroq so`nggi vaqtlarda shunday ashyoviy huquqlar ham vujudga kelmoqdaki, uning asosida mulkdor u yoki bu faol harakatlarni sodir etishi lozim. Mulkdorning qaysi vakolatlari cheklanganligiga qarab ashyoviy huquq egalariga o`zgalar ashyosiga nisbatan berilgan imkoniyatlar bo`yicha ashyoviy huquqlar quyidagi turlarga bo`linadi: 1) faqat foydalanish huquqi (servitut); 2) faqat tasarruf etish (garov huquqi); 3) egallash va foydalanish (masalan, uy-joylarni va yer uchastkalarning ba'zi ijarachilari); 4) egallash, foydalanish va cheklangan doiralarda tasarruf etish (emfitevzis – ishonchli boshqarish) o`rtasidagi har qanday xususiy huquqiy munosabatlarga mo`ljallangan universal konstruksiya bo`lgan majburiyat (obligatio) markaziy o`rinni egallaydi. Majburiyat huquqi shaxslar o`rtasidagi munosabatlarni tartibga solishga mo`ljallangan huquq normalari tizimidan iborat. Majburiyat doirasida bir shaxsga boshqa shaxsdan (iug in personal) qandaydir harakatlarni sodir etish (taqdim etish) yoki muayyan harakatlarni sodir etishdan saqlanishni talab qilish huquqi tegishli bo`ladi. Majburiyat taraflari bo`lib kreditor (talab qilish huquqiga ega bo`lgan shaxs) va qarzdor (zimmasiga burch, majburiyat yuklatilgan shaxs) hisoblanadi, majburiyat predmeti fuqarolik huquqining har qanday obyekti bo`la oladi, majburiyatning mazmunini taraflarning huquq va majburiyatlari tashkil etadi. Bunda majburiyat mazmuni nafaqat pozitiv huquqqa, balki taraflarning erki, irodasiga ham bog`liq bo`ladi.
Majburiyat huquqining g`oyat keng rivojlangan umumiy qismi mavjud bo`lib, unda barcha turdagi majburiyatlarga qo`llanadigan normalar mujassamlangan. Majburiyat huquqining maxsus qismi majburiyatlarning alohida turlariga bag`ishlanadi.
Majburiyatlar, eng avvalo, ularning kelib chiqish asoslari bo`yicha turkumlanadi. Majburiyatlar vujudga kelishining bir qancha bosh asoslari farqlanadi – shartnoma, bir tomonlama bitim, zarar yetkazish (delikt), topshiriqsiz boshqalarning ishlarini yuritish, asossiz boyish va qonun.
Shartnoma ikki va undan ortiq shaxslarning o`zaro huquq hamda majburiyatlarini belgilovchi kelishuvi sifatida tan olinadi. Shartnoma tuzilgandan keyin qat'iy bajarilishi lozim (pacta sunt sertsonda), uning ijrosi majburiyligi ta'minlanadi.
Jabrlanuvchining shaxsiga yoxud mol-mulkiga qandaydir muayyan shartnoma bilan bog`liq bo`lmagan holda ziyon yetkazish delikt hisoblanadi.
Shartnomani buzgani uchun va delikt uchun javobgarlik ayblilik tamoyili asosida belgilanadi, ayni vaqtda zarar yetkazuvchining aybdorligi prezumpsiyasi belgilab qo`yilgan. Biroq bu umumiy tamoyildan istisnolar ham mavjud.
Shartnomalar, eng avvalo, o`zlarining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni bo`yicha turlarga bo`linadi – mol-mulkni mulk sifatida topshirish, foydalanishga topshirilgan shartnomalar, ishlar bajarish va xizmatlar ko`rsatish to`g`risidagi shartnomalar va h.k. Shartnoma huquqida shartnomalarning barcha turlari uchun qo`llaniladigan umumiy qoidalar ham mavjud.
Deliktlar bosh va maxsus deliktlarga bo`linadi. Bosh delikt standart qoidalarga kiritilgan har qanday ziyonni qoplash uchun asos bo`ladigan umumiy qoidalardan iborat. Maxsus deliktlar ziyonning alohida xarakteri (mulkiy ziyon, ma'naviy ziyon, shaxsga yetkazilgan ziyon, sog`liqqa yetkazilgan ziyon), zarar yetkazish manbai (oshirilgan xavf manbai), aybi (aybli yoxud aybsiz javobgarlik), zarar yetkazuvchining shaxsi (masalan, yollanma xodim, davlat xizmatchisi) va boshqa holatlar bo`yicha o`z xususiyatiga ega.
Mutlaq huquqlar (intellektual mulk) inson tafakkuri, ijodiy faoliyat natijalari qator xalqaro konvensiyalar – mualliflik huquqiga bag`ishlangan Bern va Jeneva, patent tartibga soluvchi Parij va boshqa xalqaro konvensiyalar asosida yaratilgan rivojlangan qonunchilikda mustahkamlab qo`yilgan. Shu sababli ham, bu masalada qit'a yoki anglo-amerika huquq tizimi bilan bog`liq o`ziga xos xoslik mavjud emas. Har ikkala tizimga kiruvchi mamlakatlar qonunchiligi bir asr mobaynida yuqorida ko`rsatilgan konvensiyalar asosida bir xildagi modellar (qoliplar, andozalar) asosida tarkib topdi.
Ushbu institutlar doirasida mavjud bo`lgan tushunchalar o`rtasidagina ayrim juz'iy farqlar mavjud. Qit'a huquq tizimida odatda mualliflik yoki patent huquqlari tushunchalaridan foydalaniladi, ba'zan ular «mutlaq huquqlar» nomi bilan umumlashtiriladi. Anglo-amerika huquqida esa adabiy (badiiy) va sanoat mulki degan iboralar qo`llanadi, intellektual mulk tushunchasi ularni birlashtiruvchi ibora hisoblanadi. Bunday talqin mulk tushunchasi doirasini kengaytirishga moyil bo`lgan mavjud doktrinaga mos keladi. Shuni ham e'tirof etish o`rinliki, bunday iboralarni qo`llash xalqaro konvensiyalarda ham, qit'a huquq tizimining ba'zi mamlakatlarida (masalan, Fransiyada) ham rusm bo`lgan. Biroq bunday holda ham «mulk» iborasidan shartli ravishda foydalaniladi (bunday huquqlarning himoyasi mutlaq ekanligini ta'kidlash ma'nosida).
Qit'a huquqi va anglo-amerika huquq tizimlarining oila huquqi bir-birlaridan kam farq qiladi, shu sababli bu haqda alohida to`xtalish maqsadga muvofiq emas.