Mavzu: Fuqarolik huquqida Fuqarolik huquqiy munosabatlar

5. Imtiyozli (afzallik) huquqiy munosabatlar.
Fuqarolik huquqiy munosabatlarida muayyan huquq sub'yektiga imtiyoz, afzallik beruvchi huquqlar mazmunini o'z ichiga olgan alohida guruhdagi huquqiy munosabatlar mavjud. Masalan, ulushli mulkda umumiy ulushli mulkdagi ulush sotilganda sherik mulkdorlar imtiyozli sotib olish huquqiga ega (FK, 224-modda). Yopiq aksiyadorlik jamiyati a'zosi ham o'z aksiyalarini sotganda, boshqa a'zolar sotib olishda imtiyozga ega. Garovga oluvchi garov predmeti sotilganda, uning qiymati hisobidan o'z talablarini qanoatlantirishda boshqa kreditorlarga nisbatan imtiyozga ega. Ushbu huquqlar o'ziga xos bo'lib, fuqarolik-huquqiy munosabatlari sub'yektlari tyong huquqligi doirasidan tashqari chiqadi. Shu sababli ham imtiyozli huquqiy munosabat faqat qonunda belgilangan asoslar bo'yicha va maxsus doiradagi sub'yektlar uchungina vujudga keladi. Imtiyozli huquqlar mustasno xarakterga ega bo'lib, faqat vakolatli sub'yektgina undan voz kecha oladi. Imtiyozli huquqlarni buzuvchi har qanday yuridik harakatlar o'z o'zidan haqiqiy sanalmaydi.
Fuqarolik huquqlarini himoya qilish tartibi ham umumiy va maxsus tartibga bo`linadi. Fuqarolik huquqlarini himoya qilishning umumiy tartibi sud va xo`jalik sudi orqali himoya qilishdan, shuningdek fuqaroni o`z huquqlarini o`zi himoya qilishdan iborat bo`ladi. FKning 10-moddasiga asosan buzilgan fuqarolik huquqlari protsessual qonunlarda yoki shartnomada belgilab qo`yilganidek, ishlar qaysi sudlovga taalluqli bo`lishiga qarab, sud, xo`jalik sudi yoki xolislar sudi tomonidan himoya qilinadi.
Qonunda nazarda tutilgan hollardagina fuqarolik huquqlari ma'muriy tartibda himoya qilinadi. Ma'muriy tartibda qabul qilingan qaror ustidan sudga shikoyat qilish mumkin (FKning 10-moddasi 2-bandi).
Shaxsning o`zi tomonidan ham fuqarolik huquqlarini himoya qilishga yo`l qo`yiladi. Biroq bunda himoya ma'lum shartlar asosida amalga oshirilmog`i lozim. Ular FKning 13-moddasida nazarda tutilgan. Unga asosan shaxsning o`zi tomonidan fuqarolik huquqlarini himoya qilish usullari huquqni buzish darajasi bilan baravar bo`lishi hamda huquqni buzishga yo`l qo`yish uchun zarur harakatlar doirasidan chiqib ketmasligi lozim. Masalan, iste'molchi o`ziga sotilgan nuqsonli tovarni ushlab qolib, yetkazilgan zarar va neustoyka to`lanmaguncha qaytarib bermaslikka haqli bo`ladi<sup>1</sup>.
Fuqarolik huquqlarini himoya qilishning maxsus tartibi faqat qonun yoki boshqa normativ hujjatlarda maxsus ko`rsatma bo`lgan taqdirdagina qo`llanilishi mumkin. Himoya qilishning maxsus tartibi quyidagichadir: fuqarolik huquqlarini himoya qilish qonunlar bilan belgilangan hollarda va tartibda kasaba uyushma tashkilotlari tomonidan ham amalga oshiriladi.
O`rtoqlik sudlari O`zbekiston Respublikasi “O`rtoqlik sudlari to`g`risida”gi nizomda ko`rsatilgan fuqarolik ishlarini ko`rib, hal qiladi.
Fuqaro va tashkilotlarning sha'ni va qadr-qimmatini himoya qilish sud tartibida amalga oshiriladi. Ba'zi hollarda, agar fuqaroning sha'niga dog` tushiradigan va qadr-qimmatini pastga uradigan ma'lumotlar shaxsning turar joy yoki ishlash joyida birinchi marta sodir etilgan bo`lsa, jabrlangan shaxsning huquqi turar joy yoki ishxonasidagi o`rtoqlik sudi tomonidan himoya qilinishi mumkin.