Mavzu: Geterozis reja getorozis tushunchasi

ANDIJON QISHLOQ XO’JALIGI VA AGROTEXNOLOGIYALAR INSTITUTI AGROBIOLOGIYA FAKULTETI O‘RMONCHILIK TA’LIM YO’NALISHI 2-BOSQICH 26-GURUH TALABASI ORTIQOVA DILYORANING O’RMON SELEKSIYASI FANIDAN TAQDIMOT ISHI Qabul qiluvchi: Sh.Xakimov Talaba: D. Ortiqova

Mavzu: Geterozis

REJA

1. Getorozis tushunchasi

2. Geterozisning oʻsimliklarda qoʻllanilishi

Geterozis deb, duragaylarning birinchi boʻgʻini (F) ota-ona shakllariga nisbatan yuqori hosilli va hayotchan bo'lishiga aytiladi. Duragaylarning ota-ona shakllariga nisbatan kuchliligini (hayotchanligi va yuqori hosildorligi) birinchi bo'lib Peterburg fanlar akademiyasining faxriy a'zosi L.G.Kyolreyter kuzatgan. 1760-yilda tamaki va nos tamaki (maxorka)ni chatishtirib olingan turlararo duragay hayotchan, kuchli rivojlanib, yuqori hosilli bo'lganligini kuzatib, undan (duragaydan) amalda foydalanish yo'lini ishlab Chiqishga kirishadi va duragay urug'lardan bir marta (faqat birinchi Do'g'inda) foydalanish mumkinligini aniqlaydi..
Keyinchalik, geterozis xodisasini Ch.Darvin chuqur o'rganib, o'zining 1876-yilda chop etilgan "O'simliklar dunyosiga o'zidan chetdan changlanishning ta'siri" degan asarida uning asoslarini ko'rsatib berdi. U geterozisni sababini ota-ona gametalaridagi irsiy farqlar bilan bog'ladi. Ch.Darvinning g'oyalari ta'siri ostida amerikalik olim D.Bil 1878. yilda Michigan qishloq xo'jalik kolledjida navlararo yuqori hosilli duragay hosil qilish maqsadida makkajo'xorining har xil navlarini bir- biri bilan chatishtiradi. Natijada ota-ona shakllariga nisbatan 10-15% yuqoriroq hosil qiladigan duragaylar olinadi. Lekin o'sha davrda makkajo'xorining navlararo duragaylari keng tarqalmaydi.
Geterozis seleksiyasining rivojlanishida Amerika genetik-olimi V.Shellning xizmati katta. U 1906-yilda birinchi bo'lib makkajo'xori hosildorligini oshirish uchun ekinning duragaylarini ekish masalasini qo'ydi. V.Shell makkajo'xorining majburan oʻzidan changlatib olingan tizmalarini yaratib, ular o'rtasida o'zaro juft chatishtirish o'tkazgan. Natijada, ayrim duragaylar hayotchanligi va serhosilligi bilan faqat ota-ona tizmalaridangina emas, balki boshlang'ich navlardan ham ancha ustun chiqqan. Shunga asoslanib, u keng maydonlarda majburiy o'zidan changlatib olingan tizmalar yaratib, ulardan eng yaxshilarini yonma-yon ekdi. Ona sifatidagi tizma o'simliklarining ruvagi qo'lda kesib olinib, ota sifatidagi tizma o'simliklari changi bilan changlanish natijasida, geterozisli duragay urug'lar yetishtirish mumkinligini aniqlab, tavsiya etdi Geterozis duragaylarining kuchliligini ko'rsatish maqsadida V.Shell 1914-yilda geterozis tushunchasini (terminini) fanga kiritdi. Shved genetigi A.Gustavsson o'simliklarda uchraydigan geterozisni uchta asosiy xilga bo'ldi:

• Reproduktiv geterozis - bu o'simlikning ko'payish organlari,

meva va urug'larning ko'p hosil boʻlishi;
2. Somatik geterozis organizm oʻsimliklarning vegetativ organlarining kuchli rivojlanishi;
3. Adaptiv (moslanuvchi) geterozis-o'simlik hayotchanligining kuchayishi.
Geterozis asosida barcha mamlakatlarda makkajo'xori, jo'xori, qand lavlagi, xashaki lavlagi, sabzavot-poliz ekinlarning duragay urug'lari yetishtirilib, keng maydonlarga ekilmoqda. Bunday duragaylar birinchi boʻgʻini (Fi) dastlabki ota-ona shakllarga nisbatan 25-40%, ba'zi ekinlarda hatto 50% va undan yuqori va sifatli hosil beradi.

Duragaylashda organizmlarni chatishtirish autbriding va inbriding tartibida olib boriladi. Bir-biridan uzoq (qarindosh bo'lmagan) organizmlarni chatishtirish autbriding deb ataladi. Aksincha, bir-biriga yaqin (qarindosh) organizmlarni chatishtirish inbriding deyiladi. Inbriding hayvonlarga xos tushuncha bo'lib, o'simliklarda insuxt deb ataladi. Chetdan changlanuvchi o'simliklarni majburan o'zidan bir necha yil davomida chatishtirish insuxt deb ataladi. O'simliklarni insuxtlash natijasida, ularning hosildorligi, o'suvchanligi va hayotchanligi kamayib boradi. Bu xodisa depressiya deyiladi. Bu xodisani birinchi bo'lib Shell kuzatgan. Lekin, insuxt- tizmalar bir-biri bilan chatishtirilsa, ulardan olingan duragay hosildor, kuchli va hayotchan bo'ladi, ya'ni geterozis xodisasi kuzatiladi. Geterozisdan amalda keng foydalanish masalasi makkajo'xorida batafsil va mukammal o'rganilgan. Makkajo'xorining ishlab chiqarishda ekiladigan geterozisli duragaylari quyidagi tiplarga boʻlinadi: