Mavzu: Hayvonlarning o’shishi. Jinssiz ko’payish

O’sish omillari
O’sish jarayoniga ta’sir etadigan omillar ko’p bo’lib, ularning eng muhimlari quydagilardir. Organizmning o’sishiga gormonlar ta’sir etadi. O’sishni boshqaradigan asosiy gormon somatotropin gormoni bo’lib, gipofizning oldingi qismidan ishlab chiqariladi vahujayraning yuza qismiorqali ta’sir etadi. Bu gormonning ko’p ishlab chiqarilishi gigantizmga (bo’yning o’sib ketishiga), kam ishlab chiqarilishi pakana bo’yli bo’lib qolishga olib keladi.
Bundan tashqari, o’sishga insulin, tiroksin, gidrokortizon, testosteron, estradiol, eritropoetin, trombopoetin gormonlari ham ta’sir etadi. Bu gormonlar moddalar almashinuvining na’lum yo’nalishiga ta’sir etadi, u esa o’sish jarayoniga ta’sir etadi. Nerv omili ham o’sish jarayoniga ta’sir etadi. Nerv sistemasining muvozanatlashganligi o’sishni boshqaruvchi asosiy omil hisoblanadi.
Har bir tur individlarining o’sishni boshqaradigan genetik axboroti xromosomalarda joylashgan. Boshqa omillar optimal bo’lsa ham, genetik chegaradan chiqib keta olmaydi. Masalan, kit kichik bo’lib qolmaydi, sichqon katta bo’lib keta olmaydi.L Embroblastlarning o’sishi ham muhim omil ekanligi keyingi yillarda aniqlandi.
Ovqat tarkibi va miqdori ham o’sishga ta’sir etadi. Bundan tashqari, yil fasli, hayvonning psixik holati, yoshi, taraqqiyot bosqichi ham o’sishga ta’sir etadi. Har xil yoshdagi va bosqichdagi hayvondan olingan to’qima sun’iy sharoitda turlicha o’sganligi aniqlangan. Qari organizmdan olingan to’qima yosh organizm to’qimasiga nisbatan sekin o’sadi.
Keyingi yillarda to’qimani boshqaradigan maxsus ingibitor keylon (xeylon) moddasi topildi. Keylon dastlab epidermisda, keyin boshqa to’qimalarda ham uchrashi aniqlandi. Keylon glikoproteid modda bo’lib, keylon ko’p ishlab chiqarilsa, hujayra bo’linishini sekinlashtiradi. Shuning uchun yosh organizmda hujayralar soni kam bo’lib, keylon kamroq miqdorda ishlab chiqariladi va organizm tez o’sadi. Qari organizmda hujayralar soni ko’p bo’lib, keylon ko’p ishlab chiqariladi va organizm sekino’sadi. Keylonning xarakterli xususiyatlari: 1) har bir to’qimaning ishlab chiqargan keyloni o’ziga ta’sir etadi; 2) har bir to’qimaning ixtisoslashgan keyloni bo’ladi, masalan, epidermis keyloni faqat epidermisga ta’sir etadi; 3) tur yoki sinf bo’yicha keylon ixtisoslashmagan bo’ladi, masalan, treskaning epidermis keyloni sut emizuvchilar epidermisiga ta’sir etadi.
Organizm rivojlanishi boshlanguncha bir necha boshlang’ich o’sish o’lchamlariga ega bo’lib, ular qisqa vaqtda o’zgarmaydi. Keyin asta-sekin, keyinchalik tezlik bilan massa ortishi boshlanadi. Ma’lum vaqt davomida o’sish tezligi bir xil bo’lib turadi, keyin o’sish sekinlashadi va massa ortishini ta'minlovchi moddalar mlqdori tengtasliadi.
O’sishning muhim xususiyati uning differensialligidir, ya’ni organizmni tashkil etadigan organlarning o’sish tezligi har xil bo’ladi. Chunki, birinchidan, har xil organlar turli tezlikda o’sadi va turlicha kattalikda bo’ladi. Ikkinchidan, organizm rivojlanishining turli bosqichlarida o’sish tezligi turlicha bo’ladi. Masalan, yosh organizm tez o’sadi, qari organizm aksincha, sekin o’sadi yoki o’sishdan to’xtagan bo’ladi.
O’sishning muhum xususiyatlaridan yana biri uning ekvifinalligi, ya’ni har bir individ o’zirning turini o’sish o’lchamigacha o’sa oladi. Shunday qilib, o’sishning differensialligi va ekvifinalligi rivojlanayotgan organizm bir butunligini ta’minlaydi.
O'sish hujayra, to’qima, organ va organizm darajasida sodir bo’ladi. Hujayraning o’sishi turlari. Hujayra o’sishining ikki turi farqlanadi: