Mavzu: Jahon amaliyotida auditning paydo bo`lishi va rivojlanishi tarixi Reja: Kirish

Auditning rivojlanish evolyutsiyasi

Auditning rivojlanish evolyutsiyasi auditorlik firmalarining faoliyatida analitik xizmatlar ulushining doimiy o'sish tendentsiyasida namoyon bo'ladi, bu esa umuman audit sifatini oshiradi. Hozirgi vaqtda auditning muhim vazifasi bu kompaniya mutaxassislariga buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishni takomillashtirishda, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda iqtisodiy maqsadga muvofiqligini oshirishda yordam berishdir. Auditor buxgalteriya hisobidagi individual xatolarni va qasddan buzilishlarni aniqlash uchun emas, balki tahlilchi nuqtai nazaridan buxgalteriya hisobidagi tizimli xatolarni topishga intilishi kerak.Ma’lumki, har qanday voqea, hodisa, buyum qaysi zamonda va makonda paydo bo’lishidan qat’iy nazar ma’lum zaruriyat tufayli yuzaga keladi. Auditga oid manbalarda ta’kidlanishicha, uni quyidagi shart-sharoitlar keltirib chiqargan:

• 
  axborot yetkazib beruvchilar (ma’muriyat) bilan axborotlardan foydalanuvchilar (davlat organlari, banklar, aksiyadorlar, kreditorlar) manfaatlarining mos kelmasligi, natijada, ular o’rtasida ziddiyatli vaziyatlar yuzaga kelganida ma’muriyat tomonidan noto’g’ri ma’lumotlar berilishi;
  
• 
  noto’g’ri axborotlarga asoslangan holda xo’jalik qarorlarining qabul qilinishi natijasida noqulay iqtisodiy ahvolga tushib qolinishi yoki inqirozga yuz tutilishi;
  
• 
  iqtisodiy axborotlarning haqqoniyligini tasdiqlash uchun zarur maxsus bilimlarga ehtiyoj;
  
• 
  axborotlardan foydalanuvchilarda ma’lumotlarni bevosita baholash va sifatini aniqlash uchun maxsus malaka, vaqt va materiallarning yetishmasligi va h. k.
  

Mana shu muammolarni hal qilishga yordam beradigan auditorlik xizmatlari shakllana boshladi. Uning asosiy vazifasi axborotlardan foydalanuvchilarga taqdim qilinadigan hisobotlar to’g’risida xolis fikr-mulohazalar bildirishdir. Auditorlar yetarli bilim va tajribaga, shuningdek, buxgalteriya hisobi hujjatlari va asoslovchi ma’lumotlarni olish huquqiga ega bo’lganliklari uchun bu vazifani malakali darajada bajaradilar. Bundan tashqari, ular korxona ma’muriyatiga bo’ysunmaydigan va uning tazyiqlaridan holidirlar.
Ayrim manbalarga ko’ra buxgalter-auditor kasbi XVII asrning o’rtalarida Yevropaning aksiyadorlik kompaniyalarida aksiyadorlar, kreditorlar va soliq xizmati xodimlari o’rtasidagi munozarali masalalarni hal qilib berish zarurati tufayli shakllana boshlagan. O’sha paytlarda mustaqil faoliyat ko’rsatib, korxonaning ishlab chiqarish moliya faoliyati to’g’risida aniq xulosa beradigan mutaxassislarga ehtiyoj kuchaygan.
Natijada, 1862 yili Angliyada, 1867 yili Fransiyada, 1937 yili esa AQSHda majburiy audit to’g’risidagi qonun qabul qilingan. Hozirgi paytda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda o’zining tashkiliy huquqiy infratuzilmalariga ega bo’lgan audit institutlari faoliyat ko’rsatmoqda.
Auditorlik kasbi turli xil mamlakatlarda turlicha nomlanib kelingan. Masalan, Amerikada jamoatchi-buxgalter, Fransiyada buxgalter ekspert yoki schyotlar bo’yicha komissar, Germaniyada xo’jalik nazoratchisi, yoki kitoblar (Das Buch) nazoratchisi, qator anglosaksoniya mamlakatlarida kompaniyaning moliyaviy faoliyatini nazorat qiladigan taftishchi kabilar.
Auditorlik faoliyatining rivojlanishiga 1929-1933 yillarda jahon iqtisodiy tanazzuli katta turtki bo’ldi. Bu davrda aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa korxonalarning ko’pchiligi inqirozga yuz tutdilar. Natijada hisobotlarni, xususan, balans, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlarini tasdiqlash tartibini qat’iy belgilash, ularning to’g’riligi va haqqoniyligini mustaqil auditorlar tomonidan tekshirish ehtiyoji yuzaga kelgan.
Audit XIX asr o’rtalarida Shotlandiyada ham vujudga kela boshlagan. Ingliz temiryo’lchilari, sug’urta va boshqa investorlar Shimoliy Amerikaga yo’l olishganida ular bilan birga yirik ingliz sarmoyador (kreditor)larining manfaatlarini himoya qiladigan mustaqil taftishchi-auditorlar ham birga borganlar. 1844 yilda Angliyada aksiyadorlik kompaniyalarining buxgalteriya schyotlarini, aksiyadorlarga beriladigan hisobotlarni yiliga kamida bir marta mustaqil buxgalterlar tekshiruvidan majburiy o’tkazilishini talab qiladigan qonunlar chiqarilgan.
Dastlab auditorlik vazifalari aniq belgilanmagan bo’lib, barcha investorlar, aksiyadorlar,kreditorlar auditorlarni o’zlarining himoyachisi sifatida qabul qilganlar.Auditorlar haqida ularni aksiyadorlar oldidagi mas’ul shaxslar deb qarash 1929 yilda «Kompaniyalar to’g’risidagi qonun» chiqarilishi bilan o’zgardi. Ushbu qonunga muvofiq barcha kompaniyalar o’zlarining moliyaviy hisobotlarida foyda va zararlarni majburiy ravishda ko’rsatishlari belgilab qo’yildi.
Тarixiy manbalardan ma’lumki, markazlashgan davlatchilikning barpo bo’lishi hamda rivojlanishi natijasida mamlakatni boshqarish uchun hisob, nazorat va moliya ishlariga zaruriyat kuchaygan. Ularning ildizlari insoniyatning uzoq tarixiga borib taqaladi. Masalan, auditorlik professor P. I. Kamishanov ma’lumotlariga ko’ra taxminan eramizdan oldingi 200 yillarda kasb sifatida shakllana boshlagan. Bu paytlarda kvestorlar ya’ni Rim Imperiyasi davrida moliya va sudlov ishlarini olib boruvchi mansabdor shaxslar joylardagi hukumat buxgalterlari ustidan nazorat qilib turganlar. Kvestorlarning hisobotlari Rimga yuborilib, imtihon qiluvchilar tomonidan eshitilgan. «Auditor» lotinchadan «eshituvchi» degan tushuncha ham shundan kelib chiqqan.
Demak, «Audit» tushunchasi lotincha bo’lib, «auditing» - aynan tarjimasi «u eshitayapti», «eshituvchi» degan ma’nolarni bildiradi.Amir Тemur tuzuklarida ham hisob, moliya va nazorat ishlari mamlakatni boshqarishda muhim vosita bo’lganligi haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. Masalan, «Raiyatdan mol-xiroj olish, mamlakatni tartibga keltirish, uning obodonchiligi, xavfsizligini amalga oshiruvchi kishilar tuzugi»da saltanatni boshqarishda hisob va nazorat ishlari haqida shunday deyilgan: «... har o’lkaga uch vazir tayinlashlarini buyurdim. Bulardan biri raiyat uchun bo’lib, undan yig’iladigan soliqlarning undirilishini kuzatib, hisobotini olib borsin. Oliq-soliq miqdori, soliq to’lovchilarning nomlarini yozib borsin va raiyatdan yig’ilgan mablag’ni saqlasin. Ikkinchi vazir sipoh ishlarini boshqaradi. Sipohga berilgan va berilishi lozim bo’lgan mablag’ hisobini olib borsin. Uchinchi vazir esa daraksiz yo’qolgan kishilar, kelib-ketib yuruvchilar (sayohatchilar va savdogarlar), har xil yo’l bilan yig’ilib qolgan hosil, aqldan ozganlarning mol-mulki, vorissiz mol-mulkni, qozilar va shayxulislomlarning hukmi bilan olingan jarimalarni tartibga keltirsin».⁶
«Sipohga haq taqsimlash tuzugi»da esa o’sha zamonga xos nazorat tizimi haqida quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: «Mulk qilib berilgan har bir mamlakatga ikkitadan vazir tayinlasinlar. Biri viloyatdan yig’ilgan molni yozib, raiyat ahvolini tekshirib tursinki, jogirdor^ fuqaroga jabr zulm yetkazib, ularning holini xarob etmasin. U viloyatdan yig’ilgan butun mol ashyolarni kirim daftariga yozishi lozim. Ikkinchi vazir esa (daromad)ning xarj etilgan qismini chiqim daftariga yozsin va (yig’ilgan mollardan) sipohiylarning maoshi uchun taqsim qilsin. Qaysi amirga mulk berilar ekan, uni uch yilgacha o’z holiga qo’ysinlar. Uch yil o’tgandan so’ng uni tekshirib ko’rsinlar. Agar mamlakat obod, raiyat rozi ekan, shu holicha qoldirsinlar. Agar ahvol bunga ters bo’lsa, u viloyatni holisa^7ga o’tkazib, uch yilgacha o’sha jogirdorga haq berilmasin»⁸.
Keyingi 25 yil mobaynida auditorlik faoliyati 3 xil rivojlanish bosqichidan o’tdi:

1. 
   Тasdiqlovchi audit – bunda asosan hisob registrlari va hujjatlar tekshirildi.
   
2. 
   Maqsadli sistemali audit – bu bosqichda muomala (operatsiya)larni nazorat qilish sistemasini kuzatish imkoniyati yaratildi.
   
3. 
   Тavakkalchilikka asoslangan audit - sistemani nazorat qiluvchi shaxslar tomonidan qabul qilingan boshqaruv qarorlariga baho beriladi.
   

Maqsadli sistemali audit shakllanishi bilan auditorlar ichki nazorat orqali ekspertiza o’tkaza boshladilar. Buning oqibatida shu narsa isbotlandiki, agar ichki nazorat tizimi samarali tashkil qilingan bo’lsa, xato va kamchiliklarni aniqlash uchun jiddiy tekshirishlar o’tkazishga hojat qolmaydi.
Тavakkalchilikka asoslangan audit yoppasiga yoki tanlov yo’li bilan o’tkaziladigan tekshirish bo’lib, u korxona faoliyati sharoitidan kelib chiqadi va asosan tor doiradagi ob’ektlarni tekshirish bilan yakunlanadi.
Davlat organlarining auditorlik xizmatlariga munosabati turlicha. Masalan, AQSH va Buyuk Britaniyada auditorlik tashkilotlari mustaqil bo’lib, ular auditorlarni o’zlari tayyorlaydilar, tegishli malakaviy unvonlarni beradilar va keyinchalik ham ularning o’z vazifalarini vijdonan, halol bajarishlarini nazorat qilib turadilar. Boshqa Yevropa mamlakatlarida auditorlik faoliyati hukumat organlari tomonidan tashkil qilinadi.
Bozorning kengayishi bilan auditorlik firmalari ko’rsatadigan xizmatlar turlari va hajmlari ham ortib boradi. Ko’plab firmalar odatdagi buxgalteriya hisobiga oid maslahatlar va xizmatlardan tashqari soliqqa tortish, boshqaruv faoliyati va axborotlarni olish texnologiyasi, marketing, moddiy ishlab chiqarish zahiralarini baholash, iqtisodiy rejalashtirish va istiqbolni belgilash, bank va sug’urta ishlari bo’yicha ham xizmat ko’rsata boshladilar.
Bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratning quyidagi tashkiliy tizimidan foydalaniladi:
1. Davlat moliyaviy nazoratining oliy organi schyotlar palatasi yoki davlat bosh auditorlik apparati bo’lib, u bevosita parlament yoki prezidentga bo’ysunadi. Uning asosiy vazifasi davlat byudjetining xarajatlar qismini umum nazorat qilishdir.
2. Soliq boshqarmasi. Hukumatga yoki moliya vaziriga bo’ysunadi, davlat byudjeti daromadlar qismining to’ldirilishini nazorat qiladi.
3. Vazirliklardagi nazorat taftish bo’linmalari byudjet tomonidan mablag’ bilan ta’minlanib, davlat moliyaviy nazoratining oliy organi yoki tegishli vazirlikka bo’ysunadi. Asosiy vazifasi byudjet mablag’larining to’g’ri sarflanishini nazorat qiladi.
4. Mustaqil auditorlik moliyaviy nazorat balans ma’lumotlarining to’g’riligini, amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligini shartnoma asosida nazorat qiladi. Nodavlat sektoridagi korxona va tashkilotlarga ham shartnoma asosida hisob va moliya masalalari bo’yicha maslahat (konsultatsiya) beradi.
Rivojlangan mamlakatlarda mustaqil auditorlik tashqi moliyaviy nazoratning asosiy shakli bo’lib hisoblanadi va u keng profilli taftishchilar tomonidan amalga oshiriladi.
Тurli mamlakatlarda auditni tashkil qilish bilan bog’liq qoidalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, ularda bir-biriga o’xshashliklar mavjud:

• 
  korxonalar moliyaviy hisobotlarini majburiy audit nazoratidan o’tkazish;
  
• 
  auditorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilar uchun ma’lum malakaga ega bo’lishi bilan bog’liq talablar.
  
• 
  auditorlikka faqat shu mamlakat fuqarolarini tayinlash.
  

Bu mamlakatlarning har birida auditorlik xizmatlarining soni juda ko’p. Ularning faoliyati shu darajada keng tarqalganligi xalqaro auditorlik tashkilotlarining shakllanishiga olib keldi. Хususan, Diplomli jamoatchi buxgalterlar xalqaro assotsiatsiyasi 147 ta mamlakatda faoliyat ko’rsatadigan 4 mingdan oshiq auditorlik firmalarini birlashtiradi. Хorijiy mamlakatlarning nazorat amaliyotidagi ijobiy tajribalarni o’rganish va yoyish maqsadida 1953 yili BMТ qoshida nodavlat tashkiloti - Oliy Nazorat Organlarining Хalqaro Тashkiloti (INTOSAI) tuzilgan. Bu tashkilotni tuzishga quyidagi omillar sabab bo’lgan:

• 
  jahon iqtisodiyotida baynalminallashish tendensiyalarining kuzatilishi;
  
• 
  biznes va savdosotiqning rivojlanishi;
  
• 
  ko’p millatli korporativ operatsiyalarning kengayishi;
  
• 
  pul mablag’larini samarali nazorat qilishga intilish;
  
• 
  davlat nazoratining kuchaytirilishi va chet el inves-titsiyalarining boshqarilishi.
  

Buxgalter-auditorlarning professional tashkilotlari jahonning ko’p mamlakatlarida tuzilgan. Jumladan Buyuk Britaniyada Angliya va UELS mamlakatlarida mustaqil buxgalterlar instituti tashkil qilingan bo’lsa, AQSHda diplomli va diplomsiz jamoatchi buxgalterlarning buxgalter-auditorlar jamiyati, Germaniyada Auditorlar palatasi va Auditorlar instituti faoliyat ko’rsatmoqda.
Barcha auditorlik firmalari, xizmatlari o’z faoliyatlarida «Хalqaro audit normalari va qo’shimcha ishlar Nizomi» dan foydalanadilar. Хalqaro audit normalari normativi 29 ishdan iborat bo’lib, unga yana 4 ta qo’shimcha ishlar normativlari ham kiritilgan.
Тashqi audit bilan birga ko’pchilik korxonalarda ichki audit yo’lga qo’yilgan bo’lib, ular ishlab chiqarish xarajatlarining darajasi, rentabellik, tejamkorlik, maqbul rejimga rioya qilish va ko’rsatiladigan xizmatlarning yuqori sifatliligi ustidan nazorat qiladilar.
Firmalarning, shu jumladan auditorlik firmalarining ham bozorda mustahkam o’rin topishida ularning mahsulot (ish, xizmat)larining sifati muhim ahamiyatga ega. Ichki audit transnatsional firmalar ishlab chiqarish-moliya faoliyatining muhim omilidir. Masalan, «Istmen Kodak» oliy sifatli sport mollari sotish va xizmat ko’rsatish bo’yicha jahonda yetakchi o’rin egallaydi. Unda ichki auditning tashkil qilinganiga 60 yildan oshgan. Uning uchun mas’uliyat Rochester (Nyu-York shtati) dagi umumiy audit bo’limiga yuklangan.
Har bir korxona va har bir tadbirkor ular xo’jalik yuritadigan sohada amalga oshiriladigan muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish zarurati bilan to’qnashadilar. Ammo audit nima ekanligini hali ko’pchilik tushunib yetgan emas. Audit mamlakatimizdagi xo’jalik faoliyatini nazorat va iqtisodiy tahlil qilishning nisbatan yangi yo’nalishidir. Agar G’arb mamlakatlarida audit 150 yildan buyon ma’lum bo’lsa, O’zbekistonda esa, mustaqil faoliyat sohasi sifatida xo’jalik yuritishda davlat monopoliyasidan voz kechish va bozor iqtisodiga o’tish natijasida shakllana boshladi. shuning uchun auditorlik faoliyati rivojlangan mamlakatlar tajribasini o’rganish zarurdir. Тa’kidlash joizki, oldin ham mamlakatimizdagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalarda xo’jalik faoliyatini nazorat va taftish qilish amalga oshirilgan. Ammo, nazorat va taftish bilan audit tushunchalari bir-birlariga yaqin bo’lsa ham, ularni bitta narsa deb tushunish to’g’ri emas.
Auditorlik bizning tushunchamizdagi xo’jalik faoliyatining tahlili, hujjatli to’liq taftish, balans schyotlarini tekshirish yoki aytaylik, sud-buxgalterlik ekspertizasi emasligiga qaramasdan, auditorlar o’z xizmat vazifalarini amalga oshirish chog’ida yuqorida sanab utilgan ishlar tartibi va hisob hamda nazorat-tahliliy amaliyotning boshqa sohalaridan foydalanadilar.
Audit tushunchasi nazorat va taftish tushunchalariga qaraganda kengroq, chunki u nafaqat moliyaviy ko’rsatkichlar to’g’riligini tekshirishni, balki xarajatlarni maqbullashti-rish va qonuniy asosda foydani ko’paytirish maqsadida xo’jalik faoliyatini yaxshilash bo’yicha takliflar ishlab chiqishni o’z ichiga oladi. Auditni biznesni o’ziga xos ekspertiza qilish deb ta’riflash mumkin. Bunda buxgalteriya hisobi va ichki xo’jalik nazorati shartnoma asosida amalga oshirilib, moliya-xo’jalik muomalalarining qonunchilikka muvofiqligi tekshiriladi (ya’ni hisobot ko’rsatkichlarining haqqoniyligi nazorat qilinadi). shuningdek, noo’rin xarajatlarga yo’l qo’ymaslik maqsadida ekspert konsultatsiyasi o’tkaziladi.
Biznes bo’yicha ekspert vazifalarini bajarish uchun auditor keng bilim, mahorat va tajribaga ega bo’lishi lozim.Bizning mustaqil mamlakatimizda auditning dunyoga kelishi va auditorlik firmalarining barpo etilishi asosan, aksiyadorlik jamiyatlari, qo’shma korxonalar va tijorat banklarining tashkil etilishi bilan bog’liq bo’lib, ularning hisobotlari auditor xulosasiz rasmiy maqomga ega bo’la olmaydi.

3. 
   Auditning jahon amaliyotida xalqaro standartlarning ahamiyati. Xalqaro standartlarning umumiy tavsiflari
   

Audit nazorati jahon amaliyotida keng qo'llaniladi. Bu davlat, korxonalar ma'muriyati va ularning mulkdorlarining buxgalteriya hisobi va hisobotining ishonchliligidan o'zaro manfaatdorligiga asoslanadi. Rejali, markazlashtirilgan boshqariladigan iqtisodiyot sharoitida O’zbekiston Respublikasida mustaqil moliyaviy nazoratga ehtiyoj qolmadi. U korxonalarning moliya-xo‘jalik faoliyatidagi huquqbuzarlik va suiiste’molliklarni, hisobot berishdagi xato va chetga chiqishlarni aniqlash, aybdorlarni topish va jazolashga qaratilgan idoraviy va idoraviy nazorat tizimiga to‘liq almashtirildi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi korxonalar faoliyatidagi yangi masalalarni tartibga soluvchi ko'plab yangi me'yoriy hujjatlarni qabul qilishni taqozo etadi; buxgalteriya hisobi va hisoboti; soliqqa tortish va mahsulot tannarxini shakllantirish tartibi. Shu munosabat bilan, korxonaning xo'jalik faoliyati bilan bog'liq bo'lgan me'yoriy hujjatlar talablariga rioya qilgan holda (ba'zan qasddan bo'lmagan) birinchi buzilishlar paydo bo'ldi. Korxonalarga ayrim qonun hujjatlarini toʻgʻri qoʻllashda koʻmaklashish masʼuliyati yuklangan organlarning oʻzlari sonining kamligi va ortiqcha mehnati tufayli bunday ishlarga tayyor emas edi. Shu munosabat bilan korxonalar faoliyati ustidan nazoratning yangi shaklini yaratish zarur bo‘lib, unda buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish, soliqlarni to‘g‘ri hisoblash, yuridik maqom va boshqa turdagi xizmatlar bo‘yicha maslahatlar berish kiradi.
Mulkdorlar va birinchi navbatda, jamoa mulkdorlari, shuningdek kreditorlar korxonaning ko'pincha juda murakkab bo'lgan barcha ko'p sonli operatsiyalari qonuniy va buxgalteriya hisoblarida to'g'ri aks ettirilganligini mustaqil ravishda tekshirish imkoniyatidan mahrum. Chunki odatda ular hisob-kitoblarga, tegishli tajribaga ega emaslar va shuning uchun auditorlar xizmatiga muhtoj. Korxonalar faoliyati natijalari va ularning qonun hujjatlariga muvofiqligi to'g'risidagi ma'lumotlarni mustaqil ravishda tasdiqlash davlatning iqtisodiyot va soliq sohasida qarorlar qabul qilishi uchun zarurdir. Auditorlik tekshiruvlari davlat organlari, sudlar, prokurorlar va tergovchilar uchun manfaatdor bo'lgan moliyaviy hisobotlarni tasdiqlash uchun zarurdir. "Audit" so'zi lotincha "audio" dan olingan bo'lib, "eshitadi", "tinglovchi" degan ma'noni anglatadi. Bu auditorlarning o'z mijozlari bilan munosabatlariga alohida ishonchni, diqqatlilik, yaxshi niyat, rahm-shafqat, auditorlik xizmatiga murojaat qilgan mijozning ishlariga qiziqishni ta'kidlaydi. Auditorning vazifasi korxonaning ma'lum davrdagi moliyaviy-xo'jalik faoliyati holatini tekshirish, ob'ektiv xulosalar shakllantirish va zarur tavsiyalar berishdan iborat.
Audit tushunchasi audit yoki nazoratning boshqa shakllariga qaraganda ancha kengroqdir, chunki nafaqat moliyaviy ko'rsatkichlarning ishonchliligini tekshirishni, balki xarajatlarni ratsionalizatsiya qilish va soliqlarni optimallashtirish maqsadida korxonalarning iqtisodiy faoliyatini yaxshilash bo'yicha taxminlarni ishlab chiqishni ham o'z ichiga oladi. Auditorlik faoliyati - audit - buxgalteriya hisobi yoki moliyaviy hisobotlarni, shaxsiy xo'jalik operatsiyalari bo'yicha to'lov va hisob-kitob hujjatlarini, soliq deklaratsiyasini va boshqa turdagi moliyaviy majburiyatlarni va xo'jalik boshqaruvi organlarining talablarini idoradan tashqari mustaqil tekshirishni amalga oshirish bo'yicha auditorlarning (auditorlik firmalarining) tadbirkorlik faoliyati. yuridik shaxslar shartnoma asosida. Ugolnikovning "Audit tarixi" maqolasida audit tushunchasi: "Audit - buxgalteriya hisobi va muassasalarning ishonchliligi va adolatliligi nuqtai nazaridan yuritilishini tekshirish jarayoni". "Audit - bu iqtisodiy faoliyat va hodisalar to'g'risidagi ma'lumotlarning ishonchliligini tasdiqlovchi dalillarni olish va baholash, ushbu ma'lumotlarning belgilangan mezonlarga qanchalik mos kelishini aniqlash va natijalarni manfaatdor foydalanuvchilarga etkazishning tizimli jarayoni". “Audit – bu shaxs yoki shaxslar guruhi tomonidan tashqi omillarga bog‘liq bo‘lmagan holda, nazorat natijalari va ularning fikriga asoslanib o‘tkaziladigan tizimli jarayondir. Audit bo'limi o'z faoliyatida uchinchi shaxslarga taqdim etadigan ma'lumotlar va uning istiqbollari bo'yicha belgilangan mezon va standartlarga asoslanadi. Audit bo'yicha audit standartlari quyidagi ta'riflarni beradi: "Audit - buxgalteriya hisobi tartibiga muvofiqligini, xo'jalik va moliyaviy operatsiyalarning O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiqligini, korxona faoliyatining moliyaviy hisobotda aks ettirilishining to'liqligi va to'g'riligini tekshirishga asoslangan korxonaning moliyaviy hisobotini mustaqil tekshirish. bayonotlar. Ekspertiza auditorlik xulosasini tayyorlash bilan yakunlanadi. Audit ta'rifidagi ba'zi farqlarga qaramay, deyarli barcha mualliflar uning u yoki bu xususiyatlarini ta'kidlaydilar: 4. mustaqillik; 5. to'lov; 6. maxfiylik. Ba'zan bu juda tor ko'rib chiqiladi va faqat nodavlat sub'ektlarning hisoblarini tekshirish bilan cheklanadi. Boshqa hollarda, u juda keng bo'lib, har qanday buxgalteriya faoliyati bilan identifikatsiyalanadi. Audit tushunchasidagi bunday tarqoqlik bu tushunchaning G‘arb adabiyotidan qabul qilinganligi bilan ham bog‘liq. Audit uzoq vaqtdan beri mavjud bo'lgan bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda audit tushunchasi juda xilma-xil talqin qilinadi. Angliyada audit deganda korxonaning moliyaviy hisobotlarini mustaqil tekshirish va fikr bildirish tushuniladi. Shu bilan birga, «audit» atamasi nafaqat «Kompaniyalar to‘g‘risida»gi qonun yoki sanoat yoki boshqa jamiyatlar to‘g‘risidagi qonunlar doirasidagi korxonalarni auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishda, balki davlat organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini tekshirishda ham qo‘llaniladi. shuningdek, shartnoma bo'yicha mijozlarga auditorlik xizmatlarini ko'rsatishda. Jek Roberton ta'kidlaganidek, audit - bu moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun ma'lumot xavfini (ya'ni moliyaviy hisobotda noto'g'ri yoki noto'g'ri ma'lumotlar bo'lishi ehtimoli) maqbul darajaga tushirish jarayoni. Mustaqil auditor kompaniya hisobotining ishonchliligini, amaldagi qonunchilikka muvofiqligini tekshirishni va ushbu masala bo'yicha auditorlik xulosasini tayyorlashni amalga oshiradi. Audit - bu xo'jalik yurituvchi sub'ektning faoliyati va pozitsiyasiga taalluqli faktlarni to'plash va baholashdan iborat bo'lgan, vakolatli mustaqil shaxs tomonidan amalga oshiriladigan faoliyat turi. Bu ma'lumot xavfini maqbul darajaga tushirishga qaratilgan, ya'ni moliyaviy hisobotlar foydalanuvchilari uchun noto'g'ri va noto'g'ri ma'lumotlarni o'z ichiga olishi ehtimoli. Shu bilan birga, audit nafaqat moliyaviy ko'rsatkichlarning ishonchliligini tekshirishni, balki xo'jalik yurituvchi sub'ektning iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishni ham ta'minlaydi. Shuning uchun audit ko'pincha biznes ekspertizasining bir turi sifatida ta'riflanadi. Audit- Bu kompaniyaning moliyaviy hisobotlarining ishonchliligini o'rganish maqsadida yagona tashkilot faoliyatining mustaqil auditi. Ushbu protsedura kompaniyada sodir bo'layotgan barcha jarayonlarga, ishlab chiqarilgan mahsulotlarga, shuningdek, amalga oshirilayotgan loyihalarga bog'liq. Audit bu nazorat tekshiruvining identifikatsiyasi emas. Ushbu protseduralardan ko'zlangan maqsadlar bir xil emas. Auditning asosiy vazifasi xatolarni aniqlash va ularni bartaraf etishga yordam berishdir.
Audit qayta ko'rib chiqishga o'xshaydi, faqat u ba'zi narsalarda farqlanadi. Audit - bu ko'pincha moliyaviy ko'rsatkichlarni yaxshilash uchun zarur bo'lgan tashkilotning ixtiyoriy auditi. Qayta ko'rib chiqish majburiy tartibdir. Bu esa kamchiliklarni topish, ularni bartaraf etish va aybdorlarni jazolash uchun kerak.
Audit turlari Ushbu turdagi tekshirishning bir nechta o'zgarishlari mavjud. Gap majburiy, tashqi, ichki, shuningdek tashabbuskor audit haqida bormoqda. Ularning har biri o'ziga xos farqlarga ega va ma'lum maqsad va vazifalarni ko'zlaydi. Majburiy Audit Yagona korxonaning moliyaviy hisoboti yuritilishini tekshirish maqsadida. Bunday tekshiruvlar faqat auditorlik kompaniyalari tomonidan tashkil etilishi mumkin. Ular yiliga kamida bir marta o'tkaziladi. Ushbu tartib belgilangan qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Audit yakunida kompaniyaning moliyaviy hisobotlarining ishonchliligini tasdiqlash yoki rad etish to'g'risida qaror qabul qilinadi. Tashqi Audit Bu majburiy tartib emas, lekin u eng ob'ektiv natijaga erishish uchun uchinchi tomon mutaxassislarini jalb qilgan holda amalga oshiriladi. Bu boshqaruv organlarining ixtiyoriga ko'ra amalga oshiriladi va butun ish jarayonini optimallashtirish masalasini hal qilishda yordam berishi mumkin. Bunday tekshirishning afzalligi - nazorat qiluvchi shaxslarning to'liq manfaatdor emasligi. Ichki Audit Faqat bitta kompaniyaning o'z kuchlari tomonidan amalga oshiriladigan protsedura. Ichki audit kompaniya xodimlarining kasbiy standartlarga qanday rioya qilishlarini nazorat qilish orqali investorlar va menejerlarning manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan. Bu ishonchlilikning tegishli darajasini ta'minlash, shuningdek, tashkilot faoliyati jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xavflarni minimallashtirish imkonini beradi. Tashabbus Auditi Ushbu turdagi ko'rib chiqish faqat rahbariyatning ixtiyoriga ko'ra amalga oshiriladi. Bunda ko'zlangan asosiy maqsadlar buxgalteriya hisobini yuritishda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan kamchiliklarni aniqlashdan iborat. Shuningdek, tashabbus auditi hisobot berish yoki soliqqa tortishdagi kamchiliklarni aniqlash imkonini beradi. Auditning ayrim turlari sertifikatlash bilan umumiy narsaga ega. Shu bilan birga, ushbu tartib nafaqat nazorat qiluvchi organlarning ishini normallashtirishda, balki bitta tashkilotning moliyaviy-xo'jalik faoliyatini ob'ektiv baholashda ham yordam berishi mumkin. Tekshiruvlarning yuqori chastotasi investorlar tomonidan moliyaviy hisobotlarga ishonch darajasini oshirish imkonini beradi. Audit mumkin bo'lgan xatolarni aniqlash va kompaniyaning soliq risklarini minimallashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga, ish jarayonini optimallashtirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi. Kompaniya rahbari birinchi navbatda audit o'tkazishdan manfaatdor. Bu ish sifatini aniqlash va barcha xodimlarning malakasini oshirish imkonini beradi. Tekshiruv davomida deklaratsiyalarning to'g'riligi, moliyaviy hisobotlarning tuzilishi va yuritilishi, soliqlarning hisob-kitobi tekshiriladi. Kompaniyaning barcha mavjud ta'sis hujjatlari, mehnat shartnomalari ularning qonun hujjatlariga muvofiqligi uchun tahlil qilinadi va tashkilotning butun hisob siyosati tekshiriladi.
Audit turlarini sohalarga ham ajratish mumkin.Har bir korxonaning samaradorligi xodimlarning qo'lida. Shuning uchun xodimlarning faoliyatini boshqarish va baholash bilan shug'ullanish kerak. Buning uchun siz xodimlarni tahlil qilish tartibidan foydalanishingiz kerak. U xodimlarni boshqarishni baholash va firma salohiyatini tahlil qilish bosqichlaridan iborat. Asosiy vazifa - xodimlarning samaradorligini oshirish. Buning uchun auditorlar shartlar ro'yxatini ishlab chiqadilar: Xodimlar faoliyatidagi "darbog'larni" tahlil qilish va topish. Xodimlarning qiziqishlari tartiblarini ishlab chiqish. Berilgan usul va modellarni qonunchilik bazasiga muvofiqlashtirish. Kadrlar xizmatlarining korxona xodimlari bilan o'zaro munosabatlari usullarini muvofiqlashtirish. Motivatsiya va xodimlarni boshqarish xarajatlarini kamaytirish. Xodimlar faoliyatiga auditni qo'llash usuli kompaniyaning nazorat tizimining mustahkamlanishiga olib keladi. Bu jarayon firmadagi mavjud vaziyatni tahlil qilish uchun materiallarni taqdim etadi. Shundan so'ng, xodimlar faoliyatining funksionalligini oshirish usullari va tizimlari ishlab chiqiladi. Shunday qilib, xodimlar samarali va kuchli kompaniyani tashkil qiladi. Kompaniyaning to'g'ri ishlashi uchun auditning quyidagi bosqichlarini hisobga olish kerak: Kompaniyani qayta tashkil etish davrida. Agar xodimlar sonini optimallashtirish zarur bo'lsa. Kompaniyaning filiallari yoki alohida qismlari faoliyatini oshirish. Kompaniyaning kadrlar salohiyatini aniqlash. Investitsion mablag'larni jalb qilish. Yangi mahsulot yoki xizmat chiqarilishidan oldin. Ishlab chiqarishni kengaytirish bilan. Auditdan so'ng korxonalar quyidagi natijalarni oladilar: Xodimlar ishidagi "darbog'larni" aniqlash. Xodimlar xarajatlarini optimallashtirish. Korxonada xodimlarning funktsional diagrammasini baholang. Xodimlar faoliyatidagi xavflar. Korxona missiyasini amalga oshirish uchun xodimlarning funktsional imkoniyatlarini baholash. Xatarlar va tahdidlar, xodimlarning ishi. Konfliktli vaziyatlardan chiqish yo'llari. Xodimlarning ishini optimallashtirish bo'yicha tavsiyalar. Shunday qilib, kadrlar auditini o'tkazgandan so'ng, kuchli va samarali kompaniya qurish mumkin. Ushbu firma kompaniya ichida ham, tashqi muhitda ham turli inqirozli vaziyatlarga tayyor bo'ladi. Soliq Tekshiruvi Soliq tekshiruvi - bu buyurtmachi, tadbirkorlik sub'ekti ixtiyoriy ravishda buyurtma berishi va ijrochi, professional auditorlik tashkiloti o'tkazishi mumkin bo'lgan ekspertizadir. Bunday tekshirish jarayonida soliq solinadigan bazani aniqlash va to'lovlarni hisoblashning to'g'riligi baholanadi, moliyaviy hisobotlar tahlili ham amalga oshiriladi. Shuni ta'kidlash kerakki, soliq tekshiruvi yoki soliq ekspertizasi majburiy tartib emas, balki profilaktika chorasi hisoblanadi. Agar kompaniya rahbariyati mumkin bo'lgan soliq yo'qotishlari va majburiyatlarini aniqlashga qaror qilsa, bu zarur. Darhaqiqat, ixtiyoriy soliq tekshiruvi soliq idorasi keladigan tekshiruvga o'xshash kompleks tekshiruvdir. Biroq, kompaniyada moliyaviy-iqtisodiy nomuvofiqliklar mavjud bo'lgan taqdirda "teskari aloqa" jarima shaklida emas, balki ekspert xulosasi shaklida olinadi. Chiqarilish Narxi Aytgancha, soliq tekshiruvi pullik xizmatdir: ishning narxi 30 ming rubldan boshlanadi. Ko'pgina biznes egalari bundan ham ko'proq pul to'lashga tayyor, chunki ular ushbu protsedurada iqtisodiy samarani ko'rishadi - buxgalteriya bo'limining shaffofligi ko'plab xarajatlar moddalarini optimallashtirish imkonini beradi. Agar kompaniya tarkibiy o'zgarishlarga duch kelgan bo'lsa ham (masalan, mulk egasining o'zgarishi) soliq tekshiruvini o'tkazish mantiqan to'g'ri keladi; agar kelajakda investorlarni jalb qilgan holda biznesni kengaytirish rejalashtirilgan bo'lsa, soliq ekspertizasi ortiqcha bo'lmaydi. Kompleks Yondashuv Soliq tekshiruvlarini o'tkazish uchun umumiy qabul qilingan standart mavjud emas. Auditorlik xizmatlarini taklif qiluvchi ko'plab firmalar ushbu sohada o'zlarining original ishlanmalari va usullariga ega. Biroq soliq tekshiruvi 3 bosqichdan iborat kompleks yondashuvga asoslanadi. Birinchisi tayyorgarlik bo'lib, uning davomida "zaif tomonlarini" aniqlash uchun foydalaniladigan soliqqa tortish tizimini dastlabki baholash amalga oshiriladi; Ikkinchi - oraliq bosqich doirasida soliq hujjatlari, to'lov muddatlariga rioya etilishi, soliq solinadigan bazani hisoblashning to'g'riligi, soliq imtiyozlaridan foydalanishning asosliligi tekshiriladi; Uchinchi - yakuniy bosqich - auditorlik xulosasini olish. Ushbu hujjatda ekspertlar moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi, moliyaviy va xo'jalik operatsiyalarining qonuniyligiga o'z baholarini beradilar va audit davomida aniqlangan kamchiliklarni tugatish bo'yicha tavsiyalar beradilar.

4.