Mavzu: jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining dunyo mamlakatlari rivojlanishiga ta’siri

Bu mulk shakllariga mulkchilik huquqi nuqtai nazaridan qarasak, «huquq
dastasi»da ko’rsatilgan huquqlar barcha kishilar uchun teng.
Umumiy birgalikda o’zlashtirish davridan so’ng ijtimoiy mulk-ka tamomila qaramaqarshi individual xususiy o’zlashtirish kirib keladi.
Xususiy o’zlashtirish odamlarning mulkka boylik orttirish manbai sifatida
qarashidan kelib chiqadi.
Xususiy o’zlashtirishga egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish huquqidan tashqari, boshqarish, daromad olish, sotish, xavfsizlikni ta’minlash, meros qoldirish va boshqa huquqlar ham kiradi. Bu huquqlar mohiyati jihatidan jamiyatda qabul qilingan tartib, qonun-qoidalarni ifodalaydi. Bu o’z navbatida inson iqtisodiy psixologiyasini ham shunga muvofiq shakllantiradi:
— individual, egoistik fikr yuritish asosiy o’ringa chiqadi;
— jamiyat bilan har bir alohida shaxsning begonalashuvi;
— boshqalarning ehtiyojini qondirishga o’z manfaatini ko’zlagan holda (kirishiladi),
qatnashiladi;
— xususiy mulk asosida boylik orttirish ko’zlanadi;
— jamiyatda boylikni xususiy mulk asosida tabaqalanish g’oyasi ustun bo’ladi;
— xususiy mulk muqaddas, daxlsiz, insonning tabiatiga mos tushadigan mulk tarzida tasavvur etiladi;
— o’z mulkini iqtisodiy realizatsiya qilish orqali mulk egasining shaxsiy manfaatdorligi amalga oshadi, ta’minlanadi.
Xususiy o’zlashtirish ikki turda bo’lib, bir-biridan katta farq qiladi.
Birinchisida ishlab chiqarish omillarining egasi o’zi mehnat qiladi, ikkinchisida esa yollangan ishchilar. Muvofiq ravishda xususiy mulkning ikki turi mavjud bo’ladi:
a) barcha ishlab chiqarish omillarining yagona egasiga tegishli bo’lgan mulk yoki
individual xususiy mulk;
b) ishlab chiqarishning mehnat omili bilan boshqa omillar egasi alohidalashgan xususiy mulk.
Xususiy mulkning birinchi turiga dehqon, hunarmand va boshqa shunga o’xshash o’z mehnat vositalari bilan o’zi mehnat qiladiganlar kiradi. Ishlab chiqarish barcha omillarining egasi sifatida yaratilgan barcha mahsulotni mehnat omili egasining o’zi o’zlashtiradi. Xar bir kishi o’zi mehnat qilar ekan, o’z mulkidan asrab-avaylab, samarali foydalanishga harakat qiladi.
Mulkdan foydalanish natijasida farovon yashash uchun chuqur manfaatdorlik yotadi. Shuning uchun ham xo’jalik yurituvchi o’z xo’jaligi va olayotgan daromadi barqaror bo’lishi uchun kuchi va mablag’ini ayamay harakat qiladi. Bir kishining o’zida ham mulk egasi, ham mehnatkash mujassamlashganda ishlab chiqarish omillaridan eng samarali foydalaniladi. U erkin, boshqalar tomonidan ezilmaydi, ekspluatatsiya qilinmaydi. Boshqacha aytganda, mehnat omiliga tegishli mahsulot (daromad) boshqa omil egasi tomonidan o’zlashtirib olinmaydi.
Unga «mulk huquqi» nuqtai nazaridan qaralsa, «mulk huquqi dastasi»da